Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

Savol va topshiriqlar:

1.

“Qotig‘roq kelmadi hargiz jahong‘a ushbu qishdin qish”

misrasida ham qofiya, ham radif bo‘lib kelayotgan “qish” so‘ziga

qanday badiiy vazifa yuklanganligini tushuntiring.

2.

Ikkinchi baytda qishdagi nochor odamning holati berilgan tasvirni

izohlang.

3.

Ushbu she’rni yozishdan Ogahiy qanday maqsadni ko‘zlagan deb

o‘ylaysiz?

1

Yaksar — bir boshda;

2

Burudat — sovuqlik;

3

Afvoji — to‘dalar;

4

Qoqim-u sinjob-u

kishdin — silovsin, olako‘zanak va qunduz terisidan­ po‘stin.

108

Nazariy ma’lumot


Lirika haqida

Lirika – badiiy adabiyotning uch asosiy turlaridan biri. Bu atama yunoncha “lira” so‘zidan olingan. Lira musiqa asbobi bo‘lib, qadimda­ she’rlar uning jo‘rligida aytilgan. Epik va dramatik turdan farqli o‘la-

roq lirika voqelikni emas, balki inson ichki olamining suratlari bo‘lgan
http://eduportal
ruhiy kechinma, his-tuyg‘ularni tasvirlaydi. Ayni paytda, bu t rdagi
asarlarning yaratilishida hayot hodisalarining ham o‘rni bor igini ta’kid-
lash zarur. Negaki odamning­ tuyg‘ulari o‘z-o‘zidan qo‘zg‘o ib, h rakat-
ga kelavermaydi. Unga ijtimoiy, siyosiy, maishiy yoki	biiy hodisalar
sabab bo‘ladi. Odam bekorga xursand bo‘lmagani k	bi behud ga iz-
tirob chekavermaydi. Hodisalar ruhiyatda kechinm l	ga s b b bo‘la-

di, sabablar tuyg‘ularni ifodalashga turtki be adi va buning natijasida shoirlarning ong-u shuurida she’r tug‘iladi.

Lirik asarlar, ya’ni she’riyatning qat r ‘ziga xos xususiyatlari bor. Avvalo, lirik asarlar, asosan, she’riy shaklda yoziladi. She’riy shakl deyilganda, vaznga solinishi, qofiyalanishi, ma’lum satrlar yig‘indisi bo‘lmish bandlardan iborat bo‘lishi nazarda tutiladi. O‘zbek she’riyatida­ barmoq, aruz, erkin (sarbast) vaznlari keng qo‘llab ke-linmoqda. Ikkinchisi, eng asosiysi, nda insonning ruhiy holat va ke-chinmalari qalamga olina i. Uchinchisi, ko‘p hollarda poetik maqsad talabi bilan inversiya (gap bo‘laklarining o‘zgargan tartibi)ga murojaat qilinadi. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, shoirlarning ijodiy izlanishlari natijasi o‘laroq XX asr boshlaridan adabiyotimizda nasrdagi she’rlar (nasrdagi­ nazmlar, mansuralar) paydo bo‘ldi. Bunday she’rlar Fitrat, G‘afur G‘ulom, Oybek, Mirtemir, Omon Muxtor, Omon Matjon kabi shoirlar ijodida uchraydi.

Lirik ur o‘z ichida janrlarga bo‘linadi. Janr ma’lum bir she’riy shaklni ifodalaydi. Masalan, mumtoz adabiyotda lirik turning g‘azal, ruboiy, uyuq, masnaviy, murabba’, muxammas, tarji’band kabi bir

nec shakllari, ya’ni janrlari bo‘lsa, boshqa xalqlar she’riyatida so­

net, oda, elegiya, oktava, xokku kabi janrlarni uchratamiz.

She’riy asarni baholashda unda nima va qanday aytilayotgani g‘oyat muhim sanaladi. Buni quyidagi bayt tahlili bilan tushuntiramiz:

Keltursa yuz baloni o‘shal bevafo manga,

Kelsun agar yuzumni evursam, balo manga. (Bobur)

109

Baytda lirik asarga xos barcha xususiyatlar jamlangan. She’riy shaklda, ya’ni vaznga solingan (aruz o‘lchovida), qofiyalangan (beva­

fo – balo). Shuningdek, “keltursa” fe’li sintaktik vazifasiga ko‘ra kesim bo‘lib kelayotgan bo‘lsa ham, gapning oxirida emas, boshida kelmoqda­. Ega va boshqa bo‘laklar undan keyin joylashgan, demak, inversiya­ bor.

Voqelik – lirik qahramonning ishqqa giriftor bo‘lishi va ma’shu­ _{http://eduportal}qaningbevafoligi.Lekinshe’rdamazkurholatnibayonqi­ish asosiy maqsad emas, balki ishq tufayli oshiq boshiga tushgan ichki iztirob­

larni tasvirlash muhim. Ma’shuqaning bev foligi tuf y i oshiq ichki qiynoqlar­ girdobida qoladi (yuz balo boshiga kel yo g n oshiq hola-tini tasavvur qiling). Ko‘rayotgan shuncha jafosiga q r m y yorga gi-na-kudurat qilmaydi, yozg‘irmaydi, undan voz kechm ydi, ksincha, u keltirayotgan balolarga quchoq ochadi. Sababi oddiy: suyuklidan ke-layotgan azoblar ham sevimli. Bu, yuq ida ta’kidlanganidek, nimani aytayotgani.

Endi shu kechinma va tuyg‘ular qanday aytilayotganiga e’ti-bor qaratamiz. Birinchi va ikkinchi misralardagi “yuz” so‘zlari omonim (yuz soni va inson tanasining qismi) bo‘lib, ularning qo‘llanilishi taj­ nis san’atini yuzaga keltirmoq a. Ikkinchi misradagi “yuz” so‘zini ikki ma’noda tushunish m mkin: birinchisi, yordan kelayotgan balolardan yuzimni o‘girsam, m nga balolar bo‘lsin ma’nosida. Ikkinchisi, birinchi misradagi “yuz balo” iborasi agi “yuz”ni ayirsam, menga qolgani balo bo‘ladi ma’nosida. K yingi “yuz” bir o‘rinda qo‘sh ma’noni berayotgani iyhom san’atini hosil qilmoqda. Ayni paytda, baytni yaxlit holda a) to‘rt-

gapdan; b) uchta gapdan iborat murakkab qo‘shma gaplar tarzida tahlil qilsa bo‘ladi. To‘rtta gap tarzidagi tahlili: 1) o‘sha bevafo menga yuz baloni keltirsa; 2) kelsin, ya’ni o‘sha balolar kelaversin (to‘liqsiz gap); 3) agar balolardan yuzimni o‘girsam (nomustaqil kesimli gap); 4) balo manga bo‘lsin. Uchta gap tarzidagi tahlili: 1) o‘sha bevafo menga yuz baloni keltirsa; 2) agar ulardan yuzimni o‘girsam; 3) menga balo kel-sin. Ikkinchi misra boshidagi “kelsun” misra oxiridagi ega va to‘ldiruv­ chidan iborat “balo manga” uchun kesim vazifasini o‘tamoqda.

Ko‘rinadiki, lirikada nimaning qanday aytilayotganini tahlil qilish uning san’at asari sifatidagi qimmatini, o‘ziga xos badiiyatini, shuning-dek, shoir mahoratini ochishning omili bo‘lib xizmat qiladi.

110