Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

Nazariy ma’lumot


KOMIL INSON

Tasavvuf – musulmon olamida (mamlakatlarida) keng tarqal­
http://eduportal
gan, butun dunyoda mashhur bo‘lgan Islom diniga				asos an vchi
buyuk ta’limot. Tasavvuf orqali insoniyat Islom dinining ichki va tash-
qi go‘zalligini, uning buyuk insonparvarlik mohiy			tini	ng	b yetdi
Tasavvufning maqsadi insonni ruhiy, ma’naviy jih			d n pok		sh, ya’ni
komil insonni tarbiyalashdir. Qalb pokligiga e ishg			n, yuks		k ma’na­
viyatli, aqlan va jismonan barkamol shaxs komil insondir. Aksariyat
adabiyotlarda komil inson ruhiy poklangan ins n			ushunchasi bilan
tenglash­tiriladi. Demak, ruhni poklash zarur. P		klanishning yo‘li esa
bitta, u nafsni yengishdir.
Nafs deganda yemoqlik, ichmoqlik, kiym		qlikdan tashqari yana
johillik, ilmsizlik, manmanlik, kibr-	havo, dunyoparastlik, zulm, o‘g‘ri-
lik, tanballik, tama, ko‘rolmaslik, baxillik, mansabparastlik, ko‘ngli tor-
lik, g‘azab, umuman, inson r hini, qalbini bulg‘aydigan, uni Allohdan
z qlashtiradigan barcha illatlar yig‘indisi tushuniladi.
Qur’oni karimning bir qator	oyatlarida ochiq yoki ishora bi-

lan nafsni jilovlash, y ngish lozimligi mazmunida hukmlar bor. Shuningdek, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hadislari­ da ham bu borada ko‘rsatmalar talaygina. Misol tariqasida, Hazrati Aliga aytgan ushbu nasihati (hadisi)ni keltirish mumkin: “Yo Ali, valoyat (avliyolik) maqomiga yetishgan zotlar ko‘p-ko‘p ibodat qilgan-laridan emas, o‘z nafslarini yengganliklaridan bunday ulug‘ darajaga erishganlar”. Nafs – insonning juda qudratli, xavfli dushmani. Unga obe inson ma’naviy va jismoniy tubanlikka, halokatga mahkum.

Shuning uchun Navoiy: “Nafs itin qilsang zabun, olamda yo‘q sendek shujo” — deb yozsa, “Qissasi Rabg‘uziy”da bir nafsning ishini yetmish­ shayton qilolmaydi deb ta’kidlanadi.

“Farhod va Shirin”ga qaytaylik. Dostondagi Farhod olishib yeng-gan ajdaho, Ahraman dev, temir odam shunchaki xayoliy, afsonaviy obrazlar emas, balki har bir inson (masalan, Farhod)ning botini (ichki

85

olami)dagi nafsoniy istak, shaytoniy intilishlarning ramziy timsollaridir. Farhodning oshiqligi uni bu nafs lashkari bilan kurashga otlantirdi, ishq unga kuch, sabot va iroda ato etdi. Ko‘rinadiki, nafsni yengish quroli — bu ISHQ ekan.

Tasavvufda ishq deganda faqat mehr, sevgi kabi t yg‘ largina

emas, ulardan tashqari yana iroda, sabot, ilm, ibodat, oqillik, xokisor-_{http://eduportal}lik,sabr,qanoat,g‘ayrat,kamtarinlik,adolat,saxiyik,haimik, mard-lik, hayo, pokizalik, shirinso‘zlik, shafqat, umuman, inson qalbini,

ruhini poklashga xizmat qiladigan, uni Allohga y qin shtir digan bar-cha ezguliklar, pokliklar yig‘indisi tushuniladi. Ishqning o‘rni ko‘ngilda bo‘ladi. Ko‘ngil ishq tufayli poklanadi. Ko‘ngil pokl ns , ishq yanada o‘tli, nurli bo‘ladi, ilohiy mohiyat kasb etadi. Tasavvufga ko‘ra ko‘ngil-ni poklash ham bir ilmdir. Ilm esa ust zla dan ‘ ganiladi. Farhodning ustozlaridan kasb o‘rganishini eslang. Ular shunchaki hunarmand ustalar obrazi emasdi.

Boniy – ko‘ngilga ishq bin sini qurgan va qurishni o‘rgatgan piri komil. Moniy – Alloh ishqini qalbga naqshlash sirlarini anglat-gan ustoz. Qoran – ko‘ngildagi toshdan ham qattiq nafsoniy istaklar-ni parchalash ilmini bil irgan m rshid. Shular kabi yana Suhaylo, S qrotdek ulug‘lar an ishq sirlarini, poklanish ilmini o‘zlashtirgan in-songina hayotlik avri a o‘z botinida dev, ajdaho, arslondek bo‘lgan nafsoniy illatlarni y nga bila i, kundalik hayotda duch keladigan o‘z nafsiga qul Xusrav, Sh ruya kabi odam qiyofasidagi shaytonlarga bas kela oladi. Bir so‘z bilan aytganda, u insoniy o‘zligini yo‘qotmay, poklanish yo‘lida davom etadi. Poklanishga erishgan komil inson, ayni aytda, yuksak axloq va odob timsoliga aylanadi. Shu ma’no-da Farhod o‘zbek adabiyotida mukammal yaratilgan komil inson obrazidir.

86

Xoja

(1480—1547)

Xojaning to‘liq ismi Poshshoxoja ibn Abdulvahhobxoja bo‘lib, millatimiz tarixida davlat va din arbobi, lirik va epik janrlarda bir­ dek barakali ijod qilgan betakror adib sifatida alohida o‘rin t tadi

http://eduportalsilsiladunyogaBahouddinNaqshband,XojaAhrorValiy,Abdurahmon Jomiy kabi ko‘plab dovruqli murshidlarni yetkazib bergan.

Toshkentlik mashhur avliyo Zangi Ota avlodlaridan. 1480- yilda Ashxobod yaqinidagi qadim Niso shahrida shayxulislom Abdulvahho­b­ xoja oilasida tug‘ilgan.
Dastlab otasidan, so‘ng e’tiborli murabbiyl rd n t hsil ol-gan Poshshoxoja yigitlik bo‘sag‘asidayoq davlat xizm iga kirishadi,

ya’ni 16 yoshida temuriylar saroyida ishlay boshlaydi. Keyinchalik shayboniylar hukmronligi davrida Nis ga tegishli Da un viloyatiga hokim, Karmana hokimi Jonibek Sult n hukumatida saroy mulozimi vazifalarida­ ishlaydi. 1529- yilning kuzidan Nav iyning kindik qoni to‘kilgan Hirotning, 1534- yildan esa Balx shahrining shayxulislomi vazifasiga tayin etiladi. Umrining so‘nggi yillarida davlat ishlaridan iste’fo bergan adib Buxoroga qaytadi va butun borlig‘ini badiiy ijodga, xalqning ma’naviy tarbiyasiga bag‘ishlaydi. Xoja 1547- yilda Buxoroda vafot etadi va Bahou in Naqshband qabri yonida dafn qilinadi.

Xoja XII asrda Buxoro Abduxoliq G‘ijduvoniy asos solgan

mashhur “xojagon” silsilasining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan edi. Bu

Xojaning o‘g‘li Hasanxoja Nisoriy “Muzakkiri ahbob” asarida otasining qilgan ishlari, hayot tarzi, axloq-sajiyasi haqida qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Darhaqiqat, Xojaning mavqeyi zamonasida ba­ land bo‘lgan. Bu birgina uning nasl-nasabi sababidan emas, ilmi, fe’li, adola i ufayli ham edi. XVI asrning mashhur shaxslaridan “Maxdumi a’zam” nomi bilan shuhrat qozongan Xojagi Kosoniy Xoja haqida fikr yuri ib, “shahbozi balandparvoz” (baland uchuvchi lochin) deb baho­ lagan ediki, bu bejiz emas. “Muzakkiri ahbob” muallifi Xojaning fazilat-lari aqida so‘z yuritib, she’r ilmini, insho (yozishma san’ati)ni mukam-mal bilganini xabar qiladi. Jumladan, podsholikning chet ellarga jo‘na-tiladigan xatlarini ham ko‘pincha shu kishi yozgan ekan.

87

Adabiy merosi. Nisoriy uning turkcha va forscha devon tar-tib qilganini xabar beradi. Biroq bu devonlar bizgacha yetib kelgan emas. Taqdiri noma’lum. Nisoriy keltirgan turkiy va forsiy baytlar, haqiqatan ham, Xojaning iste’dodli shoirlardan bo‘lganini ko‘rsatadi. Xususan, bir g‘azalini Zahiriddin Boburga yuborganini va she’r nga
ma’qul bo‘lib, maqtaganini qayd etib o‘tadi. Mana o‘sha she’r:
_http://eKunduz_duportalavqotim1seninghajringdanoonkechad r,

Kecha ham zulfung kabi holim p rishon kech dur

Anbarin zulfung xayolidin ko‘zumg , ey p ri,

Yil-u oy-u soat-u kun bori yakson kech dur.

Ulki, jondin kechadur, sham’i visolingni ko‘rub.

Vah, na xush vaqt-u na xush soat na oson kechadur.

Ravshan o‘lg‘ay davlati vaslida hij n oqshomi,

Gar gunohimdin bilib, ul m hi t b n kechadur.

Xoja yanglig‘ nola qil, zulfi g‘amidin kechalar Kim, mahali nola-vu faryod-u afg‘on kechadur.

Darhaqiqat, she’r y ksak san’atkorlik bilan yozilgan. Shoir so‘zlarning ma’no va ohang tovlanishlaridan juda ustalik bilan foyda­ langan. Masalan, g‘azal a ra if bo‘lib kelayotgan “kechadur” ko‘p o‘rinlarda ikki ma’no a kelyapti. Uchinchi-to‘rtinchi baytlarda bular yoniga “voz k chmoq”, “gunohini kechmoq” ma’nolari ham qo‘shilyap-ti. Bir so‘z bilan aytganda, butun she’rni birgina so‘z — “kechadur” har maqomga solib o‘ynatmoqda. Bu juda nozik, yuksak mahorat ta­ lab qiladigan ishdir. Dastlabki baytlariga ko‘z tashlaylik.

She’rning har bir misrasi bir necha xil ma’no ifodalaydi. Jum­ ladan, matladagi ilk misraning birinchi ma’nosi: kunduzi vaqtim sening­ hajringda nola bilan o‘ta (kecha)di. Ikkinchi ma’nosi: kunduz kunim sening hajring tufayli nolalarga to‘la qora tun (kecha)dir. Birinchi mis-rada oshiqning kunduzgi holati ifodalangan bo‘lsa, keyingi misrada tun (k cha)dagi to‘lg‘onishlari aks etgan. Misraning birinchi ma’nosi: Bu kecha zulfing kabi holimni parishon qilgan kecha (tun)dir. Ot so‘z tur-kumiga mansub “kecha” so‘zi misraning boshi va oxirida ega va ot ke­

¹Avqot – vaqtlar.

88

sim munosabatida takror qo‘llanyapti. Shu misraning ikkinchi ma’nosi: kechasi mening holim zulfing kabi parishonlikda o‘ta (kecha)di. Misra boshidagi “kecha” – ot so‘z turkumi, misra oxiridagi so‘z esa – fe’l, ega

va fe’l kesim munosabatida. Misrani boshqacharoq, ya’ni kechasi ho-lim zulfing kabi parishonlikda o‘tadi ma’nosida talqin qilsak, bu so‘ lar

orqali hol va fe’l kesim munosabati yuzaga keladi. Bu yerda z lf so‘ i _{http://eduportal}o‘zigasalmoqlibadiiyyukniolmoqda:qorazulfkabikechaqorong‘ , yoyilgan zulf kabi oshiq holi parishon. Radif bo‘lib ke ayotgan “ke-

chadur” so‘zlari orqali yuzaga keltirilayotgan badiiy s n’ t rga e’tibor bering: bu so‘z ifodalayotgan ikkala misradagi birin­chi m ’no r ham, ikkinchi ma’nolar ham o‘zaro shakldosh bo‘lib, ajnis s n’ ini yuzaga keltirmoqda. Aynan bir so‘zni ifodalagan bi inchi va ikkinchi m ’nolar-da esa takrir san’ati hosil qilingan.

Ikkinchi baytning birinchi ma’nosi: ey pa i, anbar hidli qop-qo-ra sochlaring xayolida yil, oy, soat, kunning bari ko‘zim oldida bir xil (yakson), ya’ni qop-qora kecha (tun)dir. Ikkinchi ma’nosi: ey pari, anbar hidli qop-qora sochlaring xayolida yil, oy, soat, kunning ham-masi ko‘zimga bir xil (yakson), ya’ni vayrona kabi kechadir (o‘tadi). Shu baytning uchinchi ma’nosi: “yakson” (bir xil) so‘ziga “yil, oy, kun, soat birdek o‘tadi”, degan ma’no ham berish mumkin. Shunda birin-chi aniqlovchi so‘z “yil” bo‘lganligi uchun hammasi birdek, ya’ni yildek o‘tadi degan mazmun k lib chiqa i. Shu tariqa g‘azalning har bir bay-tidan ko‘pdan ko‘p ma’nolarni uqish mumkin.

Xojaning “Maqsad ul-atvor” nomli bir dostoni ham yetib kel-gan. Doston 1514–1520- yillarda Jonibek Sulton nomiga bitilgan bo‘lib, Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”sining birinchi dostoni “Maxzan ul- asror”ga nazira shaklida (ergashib) yozilgan. Xoja adabiyot tarixi­ da ko‘ roq hikoyalar muallifi sifatida qoldi. Uning bizgacha ikki hikoy-alar o‘ lami – Temur Sultonga bag‘ishlangan “Miftoh ul-adl” (“Adolat k i i”), Kis an Qaro Odilga bag‘ishlangan “Gulzor” asarlari yetib kelgan. “Miftoh ul-adl” 1508–1510- yillarda, “Gulzor” 1538- yilda yozilgan­. Har ikkisining birgalikda muqovalangan bir necha nusxas­i saqla­nib qolgan bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasi Fanlar aka­ demiyasi Sharqshunoslik institu­ti Qo‘lyozmalar fondida saqlanadi.

1962- yilda ulardan ayrim namunalar chop etilgan.

89