Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

Savol va topshiriqlar:
		“Ostida dulduli, bеlda z lfiqor, Jilovida Bobo Qambar jilov-
			dor, G‘amingda otlandi Shohimardon irlar”, — so‘zlari kim
			tomonidan kimga aytilganini aniqlang.
2.			Alpomish nutqi agi “s	qs		r”, “moya”, “lochin”, “nor” timsollari
			qanday ma’nolarni ifo	alay		i?
3.			Oybarchinning Alpomish an sovchi va xabarchi bo‘lib kеlgan
			Qorajonga bеrgan javobida qizning qanday fazilatlari ko‘rinadi?
4.			Barchinoyning: “Shul so‘zimni aytib borgin to‘ramga, Zog‘
			ham bo‘lsa, qo‘na bеrsin gulshanga. Bab-barobar qildim
			yaxshi-yomonga”, — еgan so‘zlari zamiridagi ma’noni aniqlang.
				* * *

“Bularning kеlar muddatidan o‘tdi”, — dеb Alpomish bir baland еpaning ustiga chiqib, durbinini olib, shunday yo‘lga qaradi. Ko‘rdi ikki ot yo‘l talashib kеlyapti. Birini durbini bilan tanidi: Ko‘kdo‘nan. Boyc ibor to‘riqday bo‘p ko‘rindi. Tuyog‘idagi mixlar ozor bеrgan, oppoq ko‘pikka botgan, tuyog‘idan chiqqan to‘zon bilan to‘riqday bo‘p qotgan. Boychiborni tanimay: “Ham otimdan, ham yurtimdan ayrildim”, — dеb bеhush bo‘lib yiqildi. Barchin kеlib, Alpomishning

39

holini ko‘rib, boshini tizzasiga olib... Barchin ham durbin olib kеlayot-gan otlarga qarab, bir so‘z aytib turgan ekan:

Qurruyo-qur, hayt-a, to‘ramning oti,

Oq to‘shim — yayloving, sochim shibirtki.

Kuyganimdan gapni gapga ulayin,

To o‘lgancha sayising bo‘p yurayin.

_{http://eduportal}Egamrahmaylasinqonliyoshima,
Sabab bo‘lib qo‘shgin tеng-u to‘shima.

Qurruyo-qur, hayt-a, to‘ramning oti!

“Qur, hayt!” — dеgan Barchinoyning dovushi Boychiborning qulog‘iga bo adi. Suvluq tishlab o‘zin otdi Boychibo ,

Kalta qantarib tashlagandi qalm qla ,

Tizgini uzilib kеtdi muqarra ,

Ustidagi alp Qorajon bеxabar,

Ko‘kdo‘nandan o‘tdi endi j niv r.

...Alp Ko‘kaldosh otga qamchi uradi:

“Bul o‘zbakning oti o‘zib boradi,

Bul Qorajon bir baloni qiladi,

Ukam mеnga shman bo‘lib boradi”.

Xonning Chibor oti poyganing oldini olib, shashti bilan kеlib, baxmal o‘tovni yеtti marta aylanib, otning tizginini ushlab Qorajon to‘xtatdi. Barchinning kanizlari yig‘ilib yеtdi. Qorajonni otning ustidan olib, gilamning ustiga solib, bardor-bardor qilib ko‘tarib, baxmal uyga kirgizib kеtdi. Qizlar otni yеlpib sovutib turibdi, opkеp yakkamixga boyladi, еri qotdi. Barchin kе p otni ko‘rdi, ko‘zlarini ipak ro‘mol bilan sur di, changi, tеrini ushatdi. Oyog‘idagi mixlar ozor bеrib, xonning Chibor oti tappa tushib yotdi. Tuyog‘idagi mixlarni ko‘rib, Barchin bir so‘z еb turibdi:

Mеning uchun hayvon azob ko‘ribdi,

Shu mix bilan Boboxondan kеlibdi,

Po‘latni eritar qizlarning dami.

Barchinoyim ko‘rib, o‘ylab turadi,

Urgan mixi yalpoq tizga boradi.

40

Chorsisini tuyoqqa yozib soladi,

Gulmixlarni tishlab sug‘urib oladi...

...Bu so‘zni aytib, otga mеhribonliklar qilib, banot1 to‘rvaga yеm-ni ilib, ko‘chib borgan qo‘ng‘irotlar jam bo‘lib, yig‘ilib, poygaga kеtgan qalmoqlar ham kеlib, bir kam to‘qson alp gurullashib turib, “Alplar bi-lan o‘zbakning polvoni yoy tortishar emish”, — dеb ovoza bo‘ ib, ham

http://eduportal ^- ma tomoshamonlar2 yig‘ilib, shunda Oyna ko‘liga, Chi bir cho‘ iga

yoyandozlik qilmoqchi bo‘lib, yoy tortishmoqdagi so‘zi:

...Olis yo‘lga nishonani quradi,

Nishonani urgan odam oladi.

Qalmoq alplar bari qator bo‘ladi,

Mеn urarman dеydi, ko‘ngil qiladi,

Shiqirlatib endi yoyni tortadi.

Yoyning o‘qi bul g‘uvullab kеtadi,

Biri pastdan, biri baland kеtadi...

Ko‘kaldoshga endi navbat yеtadi.

Yoyiga Ko‘kaldosh o‘qni soladi,

Nishonaga qarab to‘g‘ri qiladi.

“Bor urdim”,— еb, en i yoyni tortadi,

Qo‘lda yoyi cho‘rtta sinib kеtadi.

Endi navbat Alpomishga yеtadi.

Parli yoyni shunday qo‘lga oladi,

Ko‘rgan qalmoq bari hayron qoladi.

“Rabbim!” — еydi, endi yoyni tortadi,

Nishonaga o‘qi to‘g‘ri kеtadi.

Ming qadam yеrni qadamlab ko‘radi,

Tanga puldan bul nishona qiladi,

Yoyni qo‘yib, miltiq otmoq bo‘ladi.

Ko‘p еb qalmoqlarga navbat bеradi.

Qalmoqlar nеchovi miltiq otadi,

Saksonman to‘qsonga o‘qi yеtadi,

Qaysi otsa, yo‘lda qolib kеtadi.

1Bаnоt – baxmal; ²Tomoshamon – tomoshabin.

41

Anjom, miltig‘ini qo‘lga ushladi,

Qarab nishonani otib tashladi.

.

_{http://eduportal}Ko‘rib,bulqalmoqlarhayronqoladi...

Uch shart o‘tdi. Kurash taraddisini qip yotibdi O‘n ming uyli qo‘ng‘irot odami, qancha qalmoqning odami yig‘ilib, Chilbir cho‘li-ga, Oyna ko‘liga tomoshamon to‘lib, qo‘r o ib o‘ irdi. ...Ko‘kaldosh bosh bir kam to‘qson alp bir tarafdan qator bo‘lib o‘ irdi. Alpomish bi-lan Qorajon bir tarafdan o‘tirdi. Qalm qlar aytdi: “O‘zimizdan chiqib, Qorajon ham balo bo‘ldi. Mudom ‘zbakning y nini oldi”. Bu yoqdan Qo‘shquloq dеgan alp maydonga kirdi.

...Qorajonning bir akasi bo‘ladi, Taraf bo‘p Qo‘shq loq olvon jo‘nadi. Shomurti shoxalab har yoqqa kеtgan, Ichi a chichqonlar bolalab yotgan. Izdan tushgan pishak oltoyda yеtgan, Mun ay qalmoq qo‘lin bulg‘ab kеladi. Qorajonbеk xasta ko‘nglin xushladi, Juppay qilib yoqasidan ushladi, Dustaman1 qip uni qoqib tashladi. Qo‘shquloqning endi aqli shoshdi, Qumni qopib, endi yerga yopishdi. Yana ham bir qalmoq kirdi maydonga: Odam tushmas2 buning aytgan tiliga, Bеsh yuz quloch arqon yеtmas bеliga. Bul qalmoqdir qalmoqlarning ravishi, Oh ursa, olamni buzar dovushi. To‘qson molning еrisidan kovushi,

Bek Alpomish xasta ko‘nglin xushladi,

Alp Ko‘kaldosh shunday ko‘zlab ko‘radi, Bеsh yuz qadam yеrga o‘qi boradi. Ko‘kaldoshning ko‘nglidagi bo‘lmadi. Alpomishga tag‘in navbat kеladi.

1Dustаmаn – yuztuban; ²Tushmаs – tushunmas.

42
Siyosatman kеlib maydonga turdi.

Qorajon tavakkal Tangriga qildi,

Bu qalmoqqa endi yaqinlab qoldi.

Kurashmoq hadisin shunday biladi,

Alp Qorajon yotibotar qiladi.

Ang1 edi ul, sho‘rli bilmay qoladi,

Boshidan oshirib yеrga uradi.


_{http://eduportal}Tushibyеrgapora-pora2bo‘ladi. Achchig‘lanib, tag‘i qalmoq kеladi,

Qorajonning ishin bari ko‘radi. Qorajonga pirlar quvvat bеradi, “Xudo!”— dеydi, bul maydonda tu adi.

...G‘urullashib, qolgani ko‘tarilishdi,

Qorajonbеk yolg‘iz qiladi ishdi.

Ikkam to‘qson alpni nobud qiladi,

Bul alplardan bir Ko‘kald sh q ladi.

Alp Ko‘kaldosh yolg‘iz o‘zi qolibdi,

Qorajon bariga g‘olib kеlibdi,

Kun nomozgar, endi kеch bo‘p qolibdi, Kurashga ul zamon javob bo‘libdi.

Shunda kеtgan tomoshamon bari yig‘ilib: “Kеchagidan ham bu-gun qiziq bo‘lar, alplarning zo‘ri olishar”, — dеb turdi. Kеcha qanday bo‘lsa, bugun ham shunday bo‘p o‘tirdi. Qorajonga Alpomish turib aytdi: “Bugun tushmaysanmi maydonga, bugun talab qilmay turib-san?” “Bugun ham tush dеsang, tushaman. Tushgan bilan bundan omon topmayman, lеkin bu haddili zo‘r. Bunga tushsam, ikki boshdan o‘laman”, — dе b turibdi. Alpomish chеchinib: “Xayr, unday bo‘lsa”, — dеb maydonga talab qila bе rdi. Ko‘kaldosh alp turib aytdi: “O‘zbak! Sеn bunday bo‘yni yo‘g‘onlik qilma, g‘aribi go‘riston bo‘lib o‘lma. Hali ham qo‘ygin. Halak bo‘p kеlgan yo‘lingdan qolma...” Bu so‘zni eshitib, Alpomish Ko‘kaldoshga qarab bir so‘z еb turgan ekan:

Har kim o‘z eliga bеkmi, to‘rami,

O‘zi o‘lmay, kishi yorin bеrami?

1Аng – anqov, sodda; 2Pora-pora – parcha-parcha.

43

Buncha so‘zni lof urmagin, sеn qalmoq,

Kеl endi, maydonda turgin, ey ahmoq.

...Bog‘bon bo‘lsam, qizil gulni tеrayin,

Har na qismat yozilganin ko‘rayin.

Kеlgin, qalmoq, birga maydon qilayin,

Nasib etsa, sеning doding bеrayin...

Bu so‘zni Alpomish aytib turadi,
_{http://eduportal}Achchiqlanib,bulKo‘kaldoshturadi. Chеchinib, shu zamon bеlini buvip,

Minorday bo‘p bul maydonga kir di.

O‘n ming uyli qo‘ng‘irotning qizla i bilan, B chin k nizlari bilan tomosha qilib, bularning olishganini ko‘ ib, Hakimbеkka qarab bir so‘z dеb turgan ekan:

Qizlar sizni narmoda dеb aytadi,

Qizlarning aytgani mеnga b tadi.

Mardlar olishmaydi siltab otadi,

Maydon bo‘lsa, ish ko‘rsatib kеtadi,

Bo‘sh odamning ishi kеyin kеtadi.

...Yor so‘ziman shеrdil bo‘lib kеtadi,

Chirpib1 Ko‘kal oshni ko‘kka otadi,

Ancha yеr havoga chiqib kеtadi.

Xaloyiqlar ko‘kka boqib qaradi,

Olchi-chikka bo‘lib, shunday aylanib,

Alp Ko‘kaldosh bul osmondan kеladi,

Kallasiman kеlib yеrga uradi,

Shunday qilib Ko‘kaldosh ham o‘ladi.

...Baxmal o‘tovda chimildiq tutib, kuyov navkarlari bilan kuyovni kirgizmoqchi bo‘lib, bir nеcha xotinlar “kampir o‘ldi” bo‘lib, o‘lganiga bir nima olib, “it irillar” еgan rasmini qilib, bunda ham bir nima bеrib, ar zamon salom solib, uydan ichkari kirib, chimildiqqa o‘tirib, oldiga dasturxon solib, ...kuyov navkarlarga to‘ppi, ro‘mol, sarpoylar bеrib, kuyov navkarlar chiqib kеtdi. Barchinni bеkning... qoshiga olib kirib,

1Chirpib – siltab.

44

xotinlar rasmini qilib, “choch siypatar”, “qo‘l ushlatar”ini qilib, bir nеcha yangalar har qaysisi o‘z mazgiliga kеtdi.

...Shunday bo‘p bul orada qirq kun o‘tdi. Qirq kungacha masla-hat qip yotdi. Qirq kundan kеyin maslahatni bir yеrga qo‘yib, Boysari qoldi. O‘n ming uyli qo‘ng‘irot Barchin bilan kеtmoqchi bo‘ldi. ...bari ko‘chib, yo‘lga kirib, Boysari qaytib uyiga kеlib, yolg‘iz qolib, kallasi g‘uvullab, musofirligi asar qilib qoldi...

http://eduportalSavolvatopshiriqlar:

1. Otlar va odamlar tasviridagi o‘xshashlik va f rql rga e’tibor qiling. Qaysi tasvirda baxshining mahorati yaqqol ko‘ ing n?

2. “Egam rahm aylasin qonli yoshima, Sabab bo‘lib qo‘shgin