Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

ijara uchun chop etildi

	© Yo‘ldoshev Q. va boshq., 2019
ISBN 978-9943-25-721-4	© “O‘zbekiston” NMIU, 2019

• 
  RUHIY KAMOLOT VOSITASI
  

So‘z badiiy adabiyotning asosiy ish qurolidir. O‘zi ko‘zga ko‘rin-maydigan so‘z yordamida nafaqat atrofdagi narsa -hodisalar, balki odam boshidagi o‘ylar, ko‘ngildagi sеzimlarni ham ifodalash m m-_{http://eduportal}kin.Shuninguchunsan’atturlariorasidaadabiyotalohidao‘rin t ta-di. Insonning o‘y-xayollari, istak va armonlari badiiy adabiyotda to‘la-roq aks ettiriladi. Shuningdеk, badiiy adabiyotda t svir ng n hayot sеrqir­ra, qiziq va ta’sirli bo‘ladi. Tasavvur qilaylik, Siz “Alpomish” dostonini o‘qiyapsiz. Bilasizki, asardagi voqеal bund n minglar-cha yillar oldin qayеrdadir, kimlar bilandir o‘y bе gan, eh imol, hеch

qachon bo‘lmagandir ham. Asar qahram nla i sizga qarindosh emas. Lеkin ularning­ taqdiri sizning taqdi ingizga, tuyg‘ulari sizning tuyg‘ularingi­zga qo‘shilib kеtadi, o‘zingizni ulardan ayri tasavvur qilol-maysiz. Doston qahramonlari taqdirining tuyg‘ularingizga bunchalar qattiq ta’sir ko‘rsatishi sababi haqida bеixtiyor o‘ylab qolasiz.

Badiiy adabiyot, um man, san’at asarlarining inson ruhiyati va tafakkuriga kuchli ta’sir qilishiga sabab nimada ekan? Bu savol-ga tushunarliroq­ javob bеrish ch n badiiy va ilmiy adabiyotlarni bir-biriga­ solishtiri­b ko‘rish kеrak. Siz tabiatshunoslik va gеografiya fanlari orqali kecha-kun uzning eng go‘zal va so‘lim payti bo‘lmish­ tong to‘g‘risida, yеrga hayot baxsh etuvchi Quyosh haqida ancha ma’lumotlarga­ egasiz. Quyosh bo‘lmasa, yerda tiriklik bo‘lishi mumkin emasligi va buning sababi ilmiy jihatdan tushuntir­ilgan. Bu ma’lumot­ lar sizning bilimingizni oshirgan, tafakkuringizni o‘stirgan, ammo tuyg‘ularingizga dеyarli ta’sir qilmagan.

Endi shoir Faxriyor tongning otishini qanday tasvirlaganiga e’ti-bor qiling: “Tong o‘rniga qayg‘ular otar Kimni?” Shoir o‘quvchini­ tong ishi hodisasidan tamoman uzoqqa olib kеtganday bo‘ladi. Aslida-ku, ong qorong‘ilikni “otadi”, yorug‘likning yoyilishiga­ sabab bo‘ladi. S u bois, odatda, tong hamisha quvonch va shukronalik bilan birga tasavvur qilinadi. Bu satrlarda odatiy tasavvur buzilib, tong o‘rniga qayg‘ular otgani aytilishi shunchaki axborot bo‘lmagani uchun odam-dan darhol fikrlashni, munosabat bildirishni talab qiladi va bir qator

3
savollar paydo qiladi: qayg‘ular­ qanday, nеga va kimni otadi? Badiiy so‘zning siri shundaki, kishining ruhini bеzovta qilib, o‘ylashga majbur

etadi.

Ijodkor yaratgan asl badiiy asarda doimo fikr bilan tuyg‘u qo­ rishib kеladi. Yozuvchi hamisha yo nimanidir yoqlaydi, yoki inkor qila-di. Ijodkor bеtaraf bo‘lishi mumkin emas. Chunki chinakam badiiy asar


_{http://eduportal}insontafakkurivaruhiyatidabеtarafliktugagandanso‘ngyaratiladi. Adibning tuyg‘ulari nеchog‘lik kuchli, ko‘zi qanchalar o‘tkir, ti i qan­chalik

boy bo‘lsa, o‘quvchi uning asaridan shunchalik q ttiq t ’sir nadi Adabiyot atamasi tor va kеng ma’nol rda qo‘ ni di. U tor

ma’noda badiiy adabiyotni anglatadi, kеng m ’noda esa inson tafak-kurining mahsuli bo‘lmish muayyan qimma ga ega h r q nday yozma asarni bildiradi. Ijtimoiy, siyosiy, ma’rifiy, publi sis ik, mеmuar, tarixiy, ensiklopеdik, lug‘atshunoslik va b shqa y ‘nalishdagi bitiklar kеng ma’nodagi adabiyot tushunchasiga kiradi. Buni ko‘pincha ilmiy adabi-yot tarzida ham umumlashtiradilar.

Badiiy adabiyot tushunchasi olamni obrazli ko‘rish va timsollar asosida aks ettirish mahs li bo‘lmish badiiy asarlarni o‘z ichiga oladi. Bu xil asarlar nimanidir o‘rganish, bilib olish uchungina emas, balki inson qalbining tovlanishlarini, t yg‘ larining jilvalarini his etish, uning­ quvonch- iztiroblarini tuyish uchun o‘qiladi. Shu bois kishilarning faqat aqliga mas, balki tuyg‘ulariga ham ta’sir qilib, ularning hissiyo­ tini boyitish, ruhiyatini sog‘lomlashtiris­hga xizmat qiladigan bitiklar ba-diiy adabiyot hisoblanadi va adabiyot­ atamasi asosan shu ma’noda qo‘llaniladi.

Badiiy adabiyotning qachon paydo bo‘lganligini aniq aytish qi-yin. Chunki ilmiy adabiyot atamasi faqat yozma bitiklarni o‘z ichiga olsa, badiiy adabiyot og‘zaki ijodni ham qamrab oladi. Xalq og‘zaki ijodining qachon paydo bo‘lganligini aniqlash esa imkonsiz. Har hol-da, odamzod paydo bo‘lishi bilan uning badiiy ijodi ham dunyoga­ kеl-gan bo‘lishi kеrak. Ayrim manbalarda birinchi shе’r Odamato tomoni-dan aytilgani rivoyat qilinadi.

Badiiy adabiyot san’atning muayyan shakl-shamoyilga ega amda ushlasa bo‘ladigan moddiy matеrialdan barpo etiladigan boshqa turlaridan imkoniyatining kеngligi bilan ajralib turadi. Misol

4

uchun, haykaltarosh tosh yoki ganch bilan, rassom bo‘yoq va mato bilan, musiqachi soz va uning torlari bilan ish ko‘radi. Bu san’at asar-larining nima orqali qayеrdan vujudga kеlganligini ko‘rish va ijrochini bеvosita kuzatish mumkin.

Adabiyot ulardan jiddiy farq qilib, badiiy asar yaratiladigan max-sus moddiy matеrialga ega emas. Badiiy asar — xoh og‘zaki, xoh _{http://eduportal}yozmabo‘lsin—faqatso‘zyordamidayaratiladi.Adabiyotshnday san’atki, unda odam hayotining hoziri qanday tasvir ansa, o‘tmishi ham, kеlajagi ham shunday aks ettirilishi mumkin. Yozuvchi insonning eng murakkab fikrlari, yuksak tuyg‘ularini ko‘z bil n ko‘rib, qu oq bilan eshi­tishning imkoni bo‘lmagan sеzimlarini ham so‘z o q li ifoda eta

oladi.Chunonchi, hazrati Navoiy qalamiga tegishli:

Azal ham sеn, abad ham sеn, na avval bi la oxirkim, Anda yo‘q ibtido paydo, munda y ‘q intiho paydo

baytida Allohning azalligi, abadligi hamda avvalining boshi bo‘lma-ganidеk, oxirining adog‘i yo‘qligi so‘zlarning joylashtirilishi va muayyan tovushlarning takrorlanishi t fayli g‘oyat jozibali, kishi e’ti-borini tortadigan­ tarz a aks etgan. Sh ningdеk, bu misralar o‘qiyot-gan kishidan bir qadar aqliy zo‘riqishni ham talab qiladi. Ehtimol, bu satrlarda ifodalangan fikrlar o‘zga kishilar tomonidan ham aytilishi mumkindir. Lеkin hozircha boshqa biror ijodkor Navoiy singari hissi­­ yotga kuchli ta’sir tadigan yo‘sinda ayta olmagan va ayni shu jihat misralarning mazmundorligini ta’min etgan.

Badiiy adabiyotning eng qadimiy shakli — xalq og‘zaki ijodi (folklor) bo‘lib, uning o‘zi ham doston, ertak, qo‘shiq, maqol, topish-moq singari qator janrlarga ajraladi. Og‘zaki adabiyot, nomidan ham angla ib urganidеk, og‘zaki ravishda yaratilgan bo‘ladi. Uning kim to-monidan dunyoga kеltirilganligini aniqlab bo‘lmaydi. Og‘zaki ijod har qanday yozma adabiyotga tayanch vazifasini bajargan.

Badiiy asarlar kuylash, sahnada ko‘rsatish yoki o‘qish maqsa-dida yaratilgani hamda tuyg‘u, voqе yoki obraz­larning harakatlari-ni ifoda­ etishiga qarab lirik, epik, dramatik kabi turlarga bo‘linadi. Bu adabiy­ turlarning har biri o‘z navbatida, bir qancha janrlarga ajraladi.

5

Har bir millatning madaniy darajasini bеlgilashda uning ada­ biyoti hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Chunki milliy adabi­yot

milliy ruhni aks ettiradi. Milliy ruhni to‘laqonli aks ettirish va uni saqlab qolishda boshqa biror vosita badiiy adabiyotga tеng kеla olmaydi. Shuning uchun ham adabiyoti bo‘lmagan millat unutilib­ ketadi.

Turli bosqinchilar uzoq yillar mobaynida turkiy millatlarni o‘ lari­

http://eduportal
ga qo‘shib olish yo‘li bilan yo‘qotib yuborishga urinib, chеgaralarni
buzdilar, yerlarimizni bosib o‘tdilar. Lеkin tilimizni						yo‘q qi o madilar.
Chunki turkiy ota tilimiz faqat o‘zaro so‘zl shuv vosit sigina bo‘lib
qolmay, Yassaviy, Navoiy, Bobur, Mashrab, Fuzu iy, Maxtumquli,
Ogahiy, Abay singari adiblarning asarla i ya				ilg	n	il h m edi. Eng
muhimi, turkiy tilda yaratilgan asarlarda u kiy x					lql	rning yo‘qolmas
va bo‘ysunmas ruhi ham aks etgandi.
Ma’lumki, ruh mangudir. Milliy			uhi saqlab			qolingan millatni
yo‘qotib bo‘lmaydi. Nеgaki millatning y			zuvchilari va ularning asarlari
milliy ruhning yo‘qolishiga yo‘l q ‘ymaydi. J				nli obrazlar tasviri vosi-
tasida millat ruhiyatini aks ettiraveradi. O‘zining ruhiyatiga ega millat
c qachon o‘zligini boy bermaydi. Dеmakki, dunyo ayvonida o‘zi­
ning munosib o‘rniga ega bo‘lavеradi.