Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

Savol va topshiriqlar:

1. Ogahiyning yetuk inson va iste’dodli adib bo‘lib yetishuvida u voyaga y tgan muhitning ahamiyati to‘g‘risida mulohaza yuriting.

2. Shoirning d voni nima uchun "Ta’viz ul-oshiqin” – "Oshiqlar tumori” d b atalishini izohlang.
3. Ogahiyning adabiyotimiz tarixida tutgan o‘rnini qanday baholaysiz?


Ogahiy lirikasidan


G‘azallAR

Baland aylab quyoshga poya1 navro‘z, Ko‘tardi yer yuzidin soya navro‘z.

Kelib fayz- nishot-u2 aysh birla,

Muhayyo qildi elga voya3 navro‘z.

¹Poya – qadr, daraja; ²Nishot – shodlik; ³Voya – 1) muqaddima; 2) bahra.

99

Tarab tiflin1 tug‘urdi dahr zoli2,

Ango bo‘ldi magarkim doya navro‘z.

Qilibdur mahliqolarning yuzini

Latofat Mus’hafig‘a oya navro‘z.

Kiyib ahli g‘ino3 yuz rang xil’at,

_{http://eduportal}To‘loboshdinayoqperoya4navro‘z. Hama o‘ynab olib qo‘lg‘a yumurta⁵,

Mening ilgimda yoqtur xoya6 navro‘z.

Diramdur7 moyai ishrat ulusg‘a,

Vale men bo‘lmisham bem ya nav o‘z.

Janobi shahg‘a keldim bu jihatdin,

Ko‘zim yoshig‘a toya-t ya navr ‘z.

Ki shoyad o‘zgalardek Ogahiyni

Tarabnok aylagay beg‘oya navro‘z.

Mana, shoirning “Navro‘z” radifli g‘azali matni bilan tanishdik. Bu she’r tabiat lirikasining go‘zal namunasi sanaladi. Unda tashxis san’atidan foydalangan hol a shoir bu bahoriy ayyomni madh eta-di. Oldingi mavzularni o‘rganish, lirik asarlarni tahlil qilish asnosida tashxis haqida y tarli tushunchaga ega bo‘ldingiz.

Dastlabki ikki baytda navro‘z ayyomi jonlantirilib, u quyoshni baland qadr va martabaga yuksaltirdi va bu bilan yer yuzidan soyani ko‘tardi, deb tasvirlanadi. U yurtga uch narsa: fayz, shodlik (nishot) va aysh bilan kirib keldi-da, bu uch xushbaxtlikni muhayyo qilib, ular-dan elni bahramand qildi. Mazkur baytlarda navro‘z o‘zidagi bor yax-shi narsalarni boshqalarga chin ko‘ngildan ulashayotgan va bundan ‘zi ham g‘oyat zavqlanayotgan tanti va saxiy kishiga qiyoslangan.

Keyingi baytdagi tashxis ham yanada o‘ziga xosdir:

¹Tif – go‘dak, chaqaloq; ²Zol – kampir; ³G‘ino – boylik; ⁴Peroya – ziynat, bezak;
⁵Yumurta – tuxum; ⁶Xoya – tuxum; ⁷Diram – tanga (pul).

100

Tarab tiflin tug‘urdi dahr zoli,

Ango bo‘ldi magarkim doya navro‘z.

Tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zlar ma’nosi aniqlab olinadi: tarab­ – shodlik; tifl – bola, go‘dak; tug‘urdi – tug‘di, dunyoga keltirdi; dahr – dunyo; zol – kampir. Demak, ushbu misralardan quyidagicha ma’noni

uqish mumkin: Dahr (dunyo) kampiri shodlik chaqalog‘ini		t	g‘arkan
http://eduportallantasvirlanadi.
(dunyoga keltirar ekan), navro‘z unga doyalik qildi. Tashxis			ch n
tabiatdagi o‘zgarishlar asos qilib olingan: dunyo	ot iq	k mpirning­
tug‘ishi va unga navro‘zning doyaligi. Shuningdek,	shbih bu san’at
bilan baqamti (bir-biriga yaqin) qo‘llangan. Shodlik – ch q		loq, chun-
ki u boshlanayotgan bahor tufayli kishilar ko‘nglida	ug‘ilib kel		yotibdi.

Dunyo – kampir, chunki u yaratilish jihatdan eng qadimiy. Navbatdagi baytda ko‘klam go‘zalligi islomiy tushunchalar v sitasida ochiladi:

Qilibdur mahliqolarning yuzini

Latofat Mus’hafig‘a oya navro‘z.

“Mus’haf” — Qur’onning boshqa nomidir. Ikkinchi satrdagi “oya” esa oyat (Qur’on oyati) ning talaff zdagi shaklidir. Shoir navro‘ziy la-tofatni Mus’hafga tenglashtira­ i. Bu – tashbih, lekin uni mubolag‘a deb qabul qilish to‘g‘ri bo‘lmay i. Chunki Qur’on ham, tabiat go‘zalligi, jumladan, bahor latofati ham Yaratganning ijodidir. Ularning har ikki-si birday go‘zal va muqaddas. Bir xil qimmatdagi voqelikni qiyoslash-da bo‘rttirish bo‘lmaydi. Shunday qilib, navro‘z latofati Mus’haf bo‘lsa, mahliqolarning­ yuzi undagi oyatlardir. Tasavvufga ko‘ra inson go‘zalli-gi ilohiy husnning jilvasi yoki soyasi ekan, mahliqolarni oyatga meng-zashda hech qanday shakkoklik yo‘q.

Keyingi baytlarda peyzaj (tabiat tasviri) ijtimoiy mavzuga alma-shadi. Ularda badavlat odamlar (ahli g‘ino)ning bu ko‘ngilli ayyomda “y z rang xil’at” (turli xil kiyimlar) kiyishi, boshdan oyoq ziynatlanishlik, urli ko‘ngilocharliklar bilan zavqlanishlari bayon etiladi. Ishrat uchun moya bo‘lgan dirham ularning qo‘lida o‘ynasa, shoirning qo‘lida bu moya yo‘q. Shu bois o‘tinch bilan shoh huzuriga kelishi mubolag‘a bi-

101

Janobi shahg‘a keldim bu jihatdin,

Ko‘zim yoshig‘a toya-toya navro‘z.

Moddiy yordam so‘rab shoh huzuriga kelayotgan lirik qahramon o‘z zabun ahvoliga shunchalar yig‘laydiki, hatto o‘zining ko‘z yoshlari­ ga toyib-toyib ketadi (Ko‘z yoshlar tufayli oyoqosti loy bo‘lgan) Shu

http://eduportal
o‘rinda savol paydo bo‘lishi mumkin: bir vaqtlari yuqori dav at vazi-
falarida ishlagan, xonga yaqin bo‘lgan shoir shu qadar qashshoqla­
shib, ko‘z yoshlariga toyib ketadigan darajada not von bo‘ ib qolgan-
mi? Davlat ishlaridan ketgach, Ogahiyning moddiy			hvo i o dingiday
bo‘lmaganligi tabiiy. Lekin uning g‘azalda		y ilg	nid y qashshoq,
notavonligi­ bu shoirona mubolag‘adir. Shu o‘ inda lirik qahramon
tushu­ncha­sig­a to‘xtalib o‘tamiz. Ba’zan	li ik	qahramon shoirning
o‘zi bo‘ladi. Masalan, Boburning hasbi h	l xa akteridagi she’rlarida
bo‘lgani kabi. Lekin ko‘p hollarda lirik qahram n shoirning o‘zi bo‘l­
may, balki kechinmalari, ruhiy holati tasavvur qilinib, shoirning “men”i
orqali tasvirlanayotgan ijodkor fantaziyasidagi qahramon bo‘ladi.
Ushbu she’rdagi nochor ahvoldagi		lirik	qahramon ham

Ogahiyning o‘zi bo‘lmay, jamiyatdagi kambag‘alligi tufayli hamdard-likka loyiq bo‘lgan o amlar ir. B nday tasvirdan shoir ikki maqsadni ko‘zlagan bo‘lishi mumkin. Birinchisi, mubolag‘a bilan o‘z holini bayon etib, xondan yor am olish bo‘lsa, ikkinchisi, xonning e’tiborini jamiyat-dagi nochor qatlamga qaratish, ularga ko‘mak berishni uyushtirish. Sh yad o‘zgalard k Ogahiy va Ogahiydek o‘zgalar tarabnok (xur-sand) bo‘lsa. Shu o‘rinda ham shoirning ijoddagi o‘ziga xosligi, betak-rorligi ko‘rinib turibdi.
* * *

Ilohi, har kuning navro‘z bo‘lsun,

Hamisha tole’ying feruz bo‘lsun.

Bo‘lub ayyomi navro‘zing muborak,

Zamiring inbisot anduz1 bo‘lsun.

¹Inbisot anduz – quvonch tarqatuvchi.

102

Qilib partavfikanlik1 ayni adling

Quyoshoso jahonafruz2 bo‘lsun.

Sango doyim bo‘lub davlat qushi rom, Shikorandoz-u3 dastomuz4 bo‘lsun.

Aduv vahshilarini sayd etarg‘a