Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

ZOKIRJON XOLMUHAMMAD

http://eduportalO‘G‘LIFURQAT (1859—1909)

Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqat o‘zining lirik she’riya-ti bilan adabiyotimiz xazinasini boyitgan, ma’ ifa chilik adabiyoti­ ning darg‘alaridan biri bo‘lgan hamda ‘zbek publitsistikasiga tamal toshlarini qo‘ygan zabardast ijodkordir. Sh ir 1859- yilda Qo‘qonda savdogar­ oilasida tug‘ilgan. Otasi Mulla X lmuhammad she’riyatga oshno, badiiy ijodga moyil kishi edi. Bo‘lajak shoir dastlabki ta’limni mahallasidagi maktabda oladi. Bir yilga yetmay “Haftiyak” va “Chor kitob”ni o‘qib tugatadi. Sakkiz yoshida Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonini yod ola i, sal o‘tib, Navoiy mutolaasiga tutinadi. Kichik yoshidan qalam tutib, she’r mashq qila boshlaydi. Keyinchalik o‘zining eslashicha, husnixat ta’limini bolaligidanoq puxta egalla­ gan Zokirjon quyidagi baytni to‘qqiz yoshida yozgan ekan: “Mening maktab aro buldur murodim, Xatimdek chiqsa imlo-yu savodim”.

Favqulodda iste’dod egasi, tabiatan tirishqoq va izlanuvchan Zokirjon o‘n to‘rt yoshida madrasa talabasi bo‘ladi. Ruslar istilosi tu-fayli Qo‘qon xonligi tugatilib, madrasalar yopiladi. O‘qishi nihoyasi-ga ye may qolgan bo‘lajak shoir 1879- yilda Yangi Marg‘ilon (hozirgi F rg‘ona)ga do‘kondor tog‘asi huzuriga boradi. Uning qo‘lida bir mud-dat ishlab, so‘ng o‘zining mustaqil do‘konini ochadi. Shu bilan birga muallimdan dars olib, bilimini takomilga yetkazadi va tez orada o‘zi

am boshqalarga dars bera boshlaydi. Husnixat sohibi bo‘lganligi uc un mirzalik, xattotlik ham qiladi. Lekin eng sevimli mashg‘uloti ba-diiy ijod edi. Mutaxassislar fikricha, Yangi Marg‘ilonda ekanligidayoq yozgan she’rlarida u “Furqat” taxallusini qo‘llagan.

111
1880- yilda otasining qistovi bilan Qo‘qonga qaytadi va butun iste’dodi, bor kuchini ijodga yo‘naltiradi. She’rlari adabiyot uzixlosmandlari orasida shuhrat qozonadi. Muqimiydek zabardast shoir ­ning g‘a al-lariga muxammas bog‘lagani Furqatning ijod ahli orasida ham e’tibor topganligidan darak beradi. Furqat shu davrda “Hammomi xayol­” nom-li risola yozadi. Sharqda mashhur bo‘lib kelgan “Chor darvesh” asa-

_{http://eduportal}riniforstilidano‘zbektiligao‘giradi.Shuningdek,“Nuhmanzar” nom-li she’riy kitob yaratadi. Biroq bu uch asar bizgacha yetib ke magan.

Yigitlik shijoatini ijodga yo‘naltirgan shoir she’rl rini to‘p b devon tu­ zadi. Furqat kabi ijodining dastlabki davrida, y ’ni 21—22 yoshida de­ von tartib bergan shoirni o‘zbek kitobxoni ko‘ g n em s edi.

Furqat 1890—1891- yillarda Toshken da y sh ydi. Bu yerda u Toshkent erlar gimnaziyasi direkt ri, “Tu kis n viloyatining gazeti” muharriri Nikolay Ostroumov bilan tanishadi. Bu tanishuvdan so‘ng Furqat shu gazetaga tarjimon b ‘lib ishga kiradi va shundan uning jurnalistlik, publitsistlik faoliyati ham b shlanadi, deyish mumkin.

1891- yilning sentabrida F rqat Samarqandga yo‘l oladi. Xat orqali tanishgan do‘sti savdogar va etnograf olim Mirzo Buxoriy huzu-rida bo‘ladi. Iyul oyi a B xoroga borib, Kogondan poyezdga o‘tirib, Marv, Ashxabo , Bok , Bot mi orqali Istanbulga keladi. Bu yer-da bir muddat yashagan shoir butun vujudi bilan ijodga berilgandi. 1892- yilda Iskan ariya, Misr, Shom, Makka va Madina bo‘ylab sayo-hatda bo‘lgan Furqat s ntabr oyida Hindistonning Bombay shahrida edi. 1893- yilning bahorida Kashmir, Tibet va Xo‘tan orqali Yorkentga keladi va umrining oxirigacha shu yerda yashab qoladi.

Furqat Qashqardagi Rusiya musulmon idorasida kotib bo‘lib ishlaydi. Ilmi nujum, tabobat bilan shug‘ullanadi. Ra’no ismli ayol-ga uylanib, farzandlar ko‘radi. U to 1906- yilgacha Turkiston bilan, “Turkis on viloyatining gazeti” bilan aloqani uzmaydi.

Furqat 1909- yilning kuzida Vatandan yiroqda vafot etadi. Furqatning merosiga nazar tashlasak, adibning serqirra ijod so-

ibi ekanligiga amin bo‘lamiz. Uning ijodi quyidagi asarlarni o‘z ichiga ladi

1) lirikasi;

2) publitsistikasi, nasriy asari;

112

3. 
   tarjimalari;
   

3. 
   ilmiy asarlari.
   

Adibning turli yillarda “Turkiston viloyati gazeti”ga yozgan qa-tor xabarlari, maqolalari uning publitsistikasini tashkil etadi. 1891- yili

“Turkiston viloyatining gazeti”da bosilgan “Xo‘qandlik shoir Zokirjon

Furqatning ahvoloti. O‘zi yozg‘oni” deb nomlagan tarjimayi holi ni
http://eduportal
bizga­ jurnalist va nosir sifatida tanitadi. Adabiyotshunos ikda bu esda-
liklar shartli ravishda “Furqatnoma”, ba’zan “Sarguzashtnoma” nom-
lari bilan yuritiladi.
Furqat ijodiy merosida to‘rt ilmiy asar uchraydi. U	rning uchtasi
etnografik xarakterda bo‘lib, “To‘y tavsifi”, “Gap ’ ifid	”, “Aza tavsifi”

deb ataladi. To‘rtinchisi “Ilmi ash’orning qoidayi avzoni” (She’r ilmining o‘lchov qoidalari) atalib, adabiyot havask rla i uchun qo‘llanma sifati-da tuzilgan, unda aruz vaznining qoidalari bay n etilgan.

Furqatning mana shunday keng k ‘lamli ij di bo‘lishiga qara-may, xalq uni, asosan, lirik shoir sifatida e’tir f etadi. Lirikasi g‘azal, masnaviy, muxammas, musaddas, m stazod kabi janrlardan iborat. She’rlarining salmoqli qismi g‘azallar bo‘lib, ularning soni 200 atrofi-da. Shoirning yuksak ba iiy mahorati, she’riyatining nafosati ham aynan g‘azallarida namoyon bo‘la i. Ayniqsa, oshiqona kechinma-lar bayonida, ma’shuqa jamoli tasvirida yangi, o‘ziga xos tashbihlar-ni, ifoda­ vositalarini qo‘llay i. Tilining jozibadorligi, uslubning ravon-ligi, ifodaning­ soddaligi shoir g‘azallarining xalqqa yaqin va suyumli bo‘lishini ta’minladi.

Chaman sahnida derlar sarv birla yosuman nozik, G‘alatdur, qomating oldida guldan pirahan nozik.

Qachon ul Yusufi Misriyda bu husn- malohat bor?

Fasohatda, sabohatda, hama to‘g‘rida san nozik.

Oshiqqa chamanzorda sarv daraxti bilan yosuman gulini nozik va ko‘rkam deyishlari g‘alati tuyuladi, chunki yorning qomati sarvdan, ko‘ylagi (pirahani) guldan nozik, ya’ni go‘zaldir. Ma’shuqasining husni-ni bashariyat tarixidagi eng go‘zal inson bo‘lmish misrlik Yusuf (a.s.) dan ustun qo‘yadi. Bunga uning asosi bor: mahbubasi fasohatda,

8–Adabiyot, 9- sinf. ₁₁₃

sabohatda (xushro‘ylikda), bir-bir sanashning hojati yo‘qki, har to‘g‘ri-da nozik — go‘zal!

Kalomingdin halovat topmog‘i jonlarni ondinkim, Dahon nozik, zabon nozik ki lab nozik, suxan no ik.

Baytdagi yor go‘zalligi belgilarining sanog‘i mazm nni bo‘rttira-_{http://eduportal}di,ifodagamusiqiylikbag‘ishlaydi.Bundaymuboag‘aitasvir ostida shoirning har tomonlama mukammal — ham jismonan, ham ma’nan

go‘zal insonni targ‘ib etish maqsadi yotadi. Shuning uchun ham Fuzuliy g‘azaliga nazira sifatida yaratilgan “Surm din ko‘zlar qaro” g‘azali yoki “Muncha zolim bo‘lmish ul xun ez q o ko‘zl ring” kabi ko‘plab g‘azallarida yor go‘zalligi, oshiqning unga sadoqati, cheksiz muhabbati avj pardalarda zavq bilan kuylanadi.

Furqat lirikasida g‘urbat va hasrat hangla i salmoqli o‘rin egal-laydi. Bu uning hayot yo‘li bilan bev sita b g‘liq. 1892- yilda Vatandan chiqib ketgan shoir umrining oxirigacha yurtga qayta olmadi. Shuning uchun Vatan ishtiyoqi va g‘ rbat iztiroblari turli mavzudagi she’rlarda dardli va ta’sirchan ifoda etilgan. Shoirning “Fig‘onkim, ul buti siymin zaqandan ayrilib qol im”, “Hasrato, kel-kel beri, ul sho‘xi jonondin gapur” g‘azallarining maqtasi a y qorida eslatilgan “Bir qamar siy-moni” g‘azalida bo‘lgani kabi taqdirning unga bergan sinovi — yurt judoligi bayon qilina i:

O‘z diyoridin adashgan, Furqatiy devonaman, Chug‘zi har vayronadurmen, baytul ehzondin gapur.

Shoirning Istanbulda yozgan “Sabog‘a xitob” she’rida Vatanni qo‘msash, do‘stlar sog‘inchi Navoiydagi kabi maktub shaklida ifoda e iladi. U Istanbuldagi “nasimi fayzi rab” bo‘lgan Milliy bog‘da sayr qilar ekan, undagi xurram “mardum” (odamlar) chehrasini ko‘rib, olis Toshkentdagi yor- do‘stlarini esga oladi:

Alar chun aylagach sayr-u safolar,

Esimg‘a tushti yor-u oshnolar...

Ayo bodi sabo, Alloh uchun tur,

O‘zingni Toshkand shahriga yetkur.

114

Furqatning g‘urbat ruhidagi she’rlari sinchiklab o‘rganilsa, un-dagi ayriliq va judolikning ma’nosi ancha kengligiga amin bo‘lamiz. “Manam sho‘rida bulbul” muxammasida birinchi bandidan shoir o‘ ini bo‘stonidan adashgan sho‘rida bulbulga o‘xshatadi. Keyingi bandlar-da “Nihoni kuydirib hajr o‘ti po‘st-u ustuxon aylar”, “Boshimda h shim yo‘q”, “Yetim qo‘zi kabi nolonlig‘im”, “Biyobon gardiman Majn n kabi bir Layli yodida” kabi misralar orqali holini sharh etgach, maqtada bu bayonlarni umumlashtirib, taxallusiga ham izoh berib o‘tadi

Zamon g‘avg‘osidan adashish — bu dunyod n qo‘l yuvish, tariqat yo‘liga kirish, o‘zini Allohga bag‘ishlash dem kdir. Bu yo‘lga kirganlar biladiki, inson bu dunyoda o‘zining haqiqiy v ni — ilohiy dargohdan uzoqda, haqiqiy Yor — Allohdan ay iliqda. Dem k, hayot­ ning o‘zi furqat, ya’ni ayriliqdir. Vatanga, Yo ga ye ishish uchun esa riyozat chekish, poklanish zarur. Buning y ‘li, aytilganidek, zamon oshubidan yiroq bo‘lishdir. Oldin ko‘rilgan g‘azallarda furqat, g‘urbat tushunchalari yurtdan judolik mazmunida q ‘llangan bo‘lsa, shoir bu she’rida o‘zining taxallusini tasavvufiy ma’noda izohlamoqda.