Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

http://eduportal

	O‘q-u tig‘ing uqob-u5 yuz bo‘lsun.
	Kishikim istasa sarkashlik etmak,
	Boshi yo‘lingda oning tuz6 bo‘lsun.
	...Ko‘rub lutfingni har tun Ogahiyning
	Nasibi ishrati navro‘z b ‘lsun.
	Savol va topshiriqlar:
1.	Shoir “Ilohi, har k ning navro‘z bo‘lsun”, — der ekan, kundalik
	hayotingda faqat bayramlardan iborat bo‘lsin degan tilakdan
	boshqa narsani ham ko‘z a t tganmi?
2.	“Qilib partavfikanlik ayni adling Quyoshoso jahonafruz
	bo‘lsun” misralarini tahlil qiling. Bayt mazmunidan ushbu so‘zlar
	kimga qarata aytilayotganini bilishga urining.
3.	“Sango doyim bo‘lub davlat qushi rom, Shikorandoz-
	dastomuz bo‘lsun” baytidagi mazmunan aloqador so‘z
	birikmalarini aniqlang va ularni sharhlang.
4.	Hukmdorning dushmanlari hamda unga itoat etmovchilarga
	bildirilgan tilaklarni o‘qing va izohlang.
5.	Navro‘z haqidagi oldingi g‘azalning oxirgi ikki bayti bilan ushbu
	g‘azal maqtasini solishtiring va ulardagi umumiylikni izohlang.
6.	G‘azalni yod oling.

¹Partavfikan – nur, shu’la taratuvchi; ²Jahonafruz – jahonni yotiruvchi; ³Shikorandoz
– ov qiluvchi; ⁴Dastomuz – qo‘lga o‘rgatilgan; ⁵Uqob – burgut; ⁶Tuz – 1) to‘g‘ri, rost; 2) dala.

103

* * *

		Mushkin qoshining hay’ati ul chashmi jallod ustina,
		Qatlim uchun “nas” kelturur “nun” eltibon “sod” ustina.
		Qilg‘il tamosho qomati zebosi birla orazin,
		Gar ko‘rmasang gul bo‘lg‘onin payvand shamshod stina.
http://eduportal
		Noz-u ado-u g‘amzasi qasdim qilurlar d							m-b d m,
		Vah, muncha ofatmu bo‘lur bir odamizod us ina.
		Man xastag‘a jon asramoq emdi e ur dushvorkim,
		Qotil ko‘zi bedod etar har lahza bedod us ina.
		Ul gul yuzi shavqi bila shaydo k ‘ngul shom-u sahar,
		Bulbuldek aylar yuz navo ming nav’i faryod ustina.
		Boshimg‘a yoqqan g‘am toshin mingdin biricha bo‘lmag‘ay,
		Gardun1 agar ming Bes t n2 yog‘dursa Farhod ustina.
		Ey shah, karam aylar chog‘i teng tut yamon-u yaxshini
		Kim, m hr nuri t ng tushar vayron-u obod ustina.
		Xoki taning barbod o‘lur oxir jahonda necha yil,
		Sayr		t Sulaymondek agar taxting qurub bod3 ustina.
		Ne jur’at ila Ogahiy ochg‘ay og‘iz so‘z dergakim,
		Yuz xayli g‘am qilmish hujum ul zor-					noshod ustina.
1		Gardun – falak, taqdir;			2	Besutun – afsonaviy tog‘ nomi;		3	Bod – shamol.

104

“Ustina” radifli g‘azal tahlili

Ushbu g‘azal o‘zbek mumtoz adabiyotidagi eng mashhur asar-lardan biri sanaladi. G‘аzаlning birinchi bаytidаyoq Оgаhiyning аn’аnа zаminidа o‘zigа хоs yangilik, bаdiiy kаshfiyotgа erishish istе’dоdi nаmоyon bo‘lаdi. Keling, buni birgalikda kuzataylik.

Mushkin qоshining hаy’аti ul chаshmi jаllоd ustinа, _{http://eduportal}Qаtlimuchun“nаs”kеltirur“nun”eltibоn“sоd”ustinа

Mаqtаdа mа’shuqаning qо shi vа ko‘zi tа’rif e ilmоqdа. Mushkin “mushk” so‘zidan yasalganligini bilasiz. U hаm qо аlik, hаm хush-bo‘ylikni ifоdаlаydi. Arab alifbosida “nun” qoshg , “sod” ko‘zga o‘xshashligidan foydalanib, shoir yor g ‘zalligining ‘ziga xos tasviri-ni yaratadi. “Nun”ni “sod”ning ustiga q ‘yilsa (ya’ni avval “nun”, keyin unga qo‘shib “sod” yozilsa), “nas”, ya’ni “hukm” s ‘zi hosil bo‘ladi. Bu hukm (nas)ga ko‘ra oshiq qatl etilishi kerak. Chunki “nun”ga o‘xshash mushk rangli qosh hamda “sod”ga o‘xshash ko‘z o‘zlarining yor yuzi­ dagi ko‘rinishi (hay’ati) bilan bu h kmni chiqarganlar. Ogahiygacha ko‘z-u qoshni mazkur harflarga tashbih qilish, chashm (ko‘z)ni jallod deyish an’anaviy tasvir bo‘lgan. Lekin harflardan so‘z yasab va uni mazmunga, tasvirga tatbiq tish – bu yangilik, Ogahiyning mahorat­ chizgilaridan biridir. Bayt a mumtoz she’riyatda mazmuniy aloqa-dorlik asosida yuzaga k ladigan badiiy san’at – tanosubdan mohiro-na foydalanilgan. Sifatlovchi bo‘lib kelayotgan “mushkin” so‘zi sifat-lanmish qoshning ranginigina bildirib kelmasdan, ayni paytda, uning qilmis­hi ham qoraligi, ya’ni oshiqning boshiga qora kunlar solishiga ishora qiladi. U bilan “nas” (hukm)da ittifoqdosh chashm – ko‘z ham qora. Bay da ko‘zning bu sifati ochiq aytilmasa ham, asrlar davomi-da shakllangan va davom etib kelayotgan Sharq she’riyati an’anasi-ga ko‘ra ko‘z deyildimi, qora rang esga tushaveradi. Bu ko‘zning ham qos kabi qilimishi, niyati qora – qatl. U bilan yonma-yon kelgan sifat-lanmishi bo‘lgan “jallod” so‘zi bunga dalolat qiladi.

S uning uchun ham u qosh bilan til biriktirgan. Birinchi misra-da qora rang atrofida tanosubiy munosabat shakllantirilgan bo‘lsa, baytning ikkinchi misrasida bu ikki fitnachining shakliy o‘xshashi

105

bo‘lgan harflar bilan qiyosi yangi bir aloqadorlikni yuzaga keltiradi. Shuningdek, “jallod”, “qatl”, “nas” uyadosh so‘zlar bo‘lib, yana bir ta-nosubiy munosabatni hosil qilgan.

Qilg‘il tаmоshо qоmаti zеbоsi birlа оrаzin,

Gаr ko‘rmаsаng gul bo‘lg‘оnin pаyvаnd shаmshоd stinа.

_{http://eduportal}Birinchibaytdaqoshvako‘zningvasfi,“qilmishari”bayon etil-gan bo‘lsa, ikkinchi bаytda navbatdagi ikki qahramon – yorning

qomati va orazi (yuzi) “maydonga chiqadi”. Avv lo, b ytning ma’nosi­ ni uqib olishimiz kerak. Siz, ona tili darslarida erg sh g pli qo‘shma gaplarni o‘rganyapsiz. E’tibor bering-a, u hol e g sh g pli qo‘shma gap. Odatdagi tartibda gar (agar) bog‘lovchisi bilan boshlangan er-gash gap avval, bosh gap undan keyin kelishi ke ak. Bu yerda poetik talab bilan ularning o‘rni almashgan. Baytdan ma’no chiqarishda ular-ni o‘z joyiga qo‘yib o‘qiymiz va sh irning mah ratidan zavqlanishda davom etamiz. Go‘yo shoir avval bizdan s ‘ray tganday: “Biror joyda (ya’ni tabiatda) doimo yam-yashil va tik o‘sadigan shamshod daraxti ustiga gul payvand qilinganini ko‘rganmisan?” Xayolan bizdan “yo‘q” javobini olgach, u ayta i: “Un ay bo‘lsa, sen yorimning zebo qomati bilan orazi (yuzi)ni tomosha qil. Yaratganning O‘zi uning shamshod-dek ko‘rkam, tik qomati ustiga gul yuzini payvand qilib qo‘yibdi”. Ushbu baytga ham tanosub san’atidan bezak berilgan: “qomat”, “zebo”, “oraz”, “gul”, “shamshod” so‘zlaridagi ma’noviy bog‘liqlikni sezib, his etib turgan bo‘lsangiz kerak.

Nоz- аdоv-u g‘аmzаsi qаsdim qilurlаr dаm-bаdаm, Vаh, munchа оfаtmu bo‘lur bir оdаmizоd ustinа.

Oldingi ikki baytning har birida ikkitadan “qahramon” yor go‘zal-ligi ( ortreti) vasfida ishtirok etgan bo‘lsa, uchinchi baytda go‘zalning­ xarak erini ochib beruvchi uchtasi – noz, ado, g‘amza harakatga kela-di. Ular oldingi ikki juftlikning ishini davom ettiradi. Davom ettirib qol-may, jabrni yanada kuchaytirishadi: biri qo‘yib boshqasi dam-badam (navbatma-navbat va to‘xtovsiz) qasd qiladilar. Uzoq davom etgan qiynoqlardan oshiq oxiri “Vah” deb yuboradi-da, “Bir odamning usti-

106

da shuncha ofatlar bo‘lishi mumkinmi?” degan faryod bo‘g‘zidan otilib chiqadi. Qaysi so‘zlar bayt matnida mazmuniy bog‘lanib, tanosubni hosil qilayotganini topgan bo‘lsangiz kerak. Bundan tashqari holat va kechinmalarni shoir birmuncha orttirib va bo‘rttirib tasvirlayotganini ham sezish qiyin emas. Bu keyingi uch baytda ham yetakchilik qiladi-gan mubolag‘a she’riy san’atidir.
_{http://eduportal}Mаnхаstаg‘аjоnаsrаmоqemdierurdushvоrkim, Qоtil ko‘zi bеdоd etаr hаr lаhzа bеdоd ustinа.

Oshiq yuqoridagi baytlarda aytilgan zug‘um rd n xasta bo‘lgan. Shunday xastaki, tuzalish tugul unga jon s sh dushvor, negaki oldin jallod deb ta’riflangan yorning qo il ko‘zi h r l hza zulm ustiga zulm qilaveradi.

Ul gul yuzi shаvqi bilа shаydо k ‘ngul shоm -u sаhаr Bulbuldеk аylаr yuz nаvо ming nаv’i fаry d ustinа.

Jon qo‘ldan boy berilmoqda, ni asrab qolishdan umid uzgan oshiq yupanch istab o‘zining doimiy sirdoshi va suyanchig‘i ko‘ngilga yuzlanadi. Lekin gul yuzli yor shavqi bilan shaydo ko‘ngil shomdan to sahargacha bulbul kabi ming t rli faryod ustiga yuz xil navo qilish bi-lan ovora – oshiqqa taskin b rolmaydi.

Bоshimg‘а yoqqаn g‘аm tоshin mingdin birichа bo‘lmаg‘аy Gаrdun аgаr ming Bеsutun yog‘dursа Fаrhоd ustinа.

Bu baytda mubolag‘a o‘zining haddi a’losiga – eng yuqori che-garasiga ko‘tarilgan. Farhod – ishq yo‘lida cheksiz zahmatlar chek-kan, g‘am-alamlar tortgan, musibatlarga yo‘liqqan obraz. Mana shu jafokashligi bilan mashhur. O‘z ko‘rguliklarini chamalar ekan, oshiq mening boshimga tushgan aziyatlar oldida Farhod tortgan azoblar hech narsa emas deydi. Afsonaviy Besutun tog‘idan mingtasini gar-dun (dunyo) Farhodning ustiga yog‘dirsa ham, oshiqning boshiga yog‘gan g‘am toshining mingdan biricha bo‘lolmaydi.

Qadrli o‘quvchi. Mana, g‘azal tahlilini bir muncha tushunib ham oldingiz. Qolgan uch baytni o‘zingiz yoki sinfdosh o‘rtoqlaringiz bilan bir-galikda tahlil qilib ko‘ring. Faqat keyingi yettinchi baytda “Ey shah” deb

107

kim(lar)ga va nima uchun shunday murojaat qilinishini o‘ylab ko‘ring. Sakkizinchi baytni sharhlashdan oldin Sulaymon payg‘ambar haqidagi rivoyatni bilishingizga to‘g‘ri keladi. Shunda bayt tahliliga yo‘l ochiladi.


* * *

Qotig‘roq kelmadi hargiz jahong‘a ushbu qishdin qish,

http://eduportal

Ki aql-u hisg‘a yaksar1

mone’ o‘ldi borcha ishdin qish.

Agarchi asradim ojiz tanim qat-q

t libos ichr ,

Sovuq yel birla lekin qoltiratdi ko‘b q mishdin qish.

Burudat2 shiddati ostida qaddim x m qilib yodek,

Zaif-u notavon-u nozik yetti ham ki ishdin qish.

Chiqorg‘a har nechakim k ‘ guzub ko‘b sa’i tish qisdim,

Ushotib sangi shiddatdin ayirdi b

rcha tishdin qish.

Qabob kulbam aro, q

‘ymay chiq

rg‘a sarsar afvoji3,

Mani mahr

m qildi el bila borish-kelishdin qish.

Manga m

shk ld r topmoq ilojinkim, g‘ino ahli

Iloj aylar sov qqa qoqim-u sinjob-u kishdin4 qish.

Y tish

i, Ogahiy, qish mavsumi, vah, emdi naylarsan

Ki, qottig‘ ur qari-yu ojiz elga borcha ishdin qish.