Qozoqboy yoldoshev, valijon qodirov, jalolbek yoldoshbekov

¹Barq - chaqmoq, yashin.
gi bilan butun ahvolni o‘rganursiz. Qulay fursat kelganda, qat’iy bir harakat bilan bu falokatlarni daf etmoq mumkin...
Husayn Boyqaro ko‘zlarini bir oz yumib, xomush o‘yga botdi. Dastro‘moli bilan peshonasini artdi — bu dahshatli haqiqatning sovuq teri edi. Keyin xo‘rsinib o‘rnidan turdi-da, titroq ovoz bilan beklariga ildam otlanishga buyruq berdi. Butun lashkar bilan kechalab, kunduz- lab yo‘l bosib, Sartoq o‘langi degan mavzega borib tushdi.
Bu asnoda Balx atrofida Sulton Mahmud Mirzo harakatining kengayib borganligi haqida xabarlar keldi. Husayn Boyqaro endi o‘z mulkida ikki ofat — ikki yong‘in o‘rtasida qoldi. Endi u o‘z tojiga cho- vut solgan ikki ofatning qo‘llarini kesib tashlamog‘i kerak! Lekin unda kuch, g‘alabaga ishonch yo‘q. U endi dushman bilan ochiq maydonda uchrashishdan qo‘rqadi. Bir yerda qaror topishdan xavflanib, uyasiz qushday, sargardon kezmoqqa majbur. Sartoq o‘langidan Soqilmon dashtiga o‘tdi. Bu yerda bir guruh sipohlardan ayrilib, to‘qqiz rabotlik yo‘lni ildam bosib, Naratog‘ga keldi. Lekin, sal o‘tmasdan, bu qal’aga ham e’timodi qolmadi. Nihoyat, Maymana qasabasiga o‘zini urdi.
Maymananing Chahor bog‘ida Husayn Boyqaro dilgir yashaydi. Shohona ziyofatlar, dabdabali, suronli bazmlar qayoqda? Bog‘ning bir chetida naqshlari eskirgan, kattagina chorxari uyda ko‘pincha yolg‘iz o‘tiradi, g‘azallar ham yozmaydi. Butun boshli saltanatdan ayrilgan hukmdor allaqanday go‘zalning qalam qoshlari, ohu ko‘zlari haqi­da oh chekadimi?! Toju taxt dag‘dag‘asi uning qoniga ona suti bilan kirgan. Uning kuchini, dardini bu kunlarda Husayn Boyqaro, hamma vaqtdagidan ko‘ra, chuqurroq, o‘tkirroq sezadi.
Sargardon podshohning orqasidan sudrala-sudrala intizomi buzilgan va kurash tushib, bir-birlari bilan yoqalashib, ermak qidirgan navkarlarning shovqinlari uzoqdan, bog‘ning narigi burchagidan eshi- tilar edi. Husayn Boyqaro ichidan xo‘rsinib, kimnidir sabrsizlik bilan kutar edi. Eshik og‘osi kirdi.

• 
  Keldilar. Kirishlariga ijozat berursizmi? — so‘radi u bukilib.
  

Husayn Boyqaro boshini qimirlatib, tasdiqladi. Navoiy kirib,
odatdagi ta’zimni bajo qilgach, podshoh shoshib-pishib o‘rin ko‘rsat- di-da, so‘zlay boshladi:

• 
  Xotirga bir fikr kelgan edi. Eng avval bu xilvatda sizning
  

ra’yingizni ko‘ngil orzu qildi. Bilamenki, bu dardisar voqealar sizni ko‘proq tashvishga solmoqdadir.

• 
  Iltifotingizdan ko‘p mamnunmen. Hazratlaridan xushxabar eshitgali keldim, — dedi Navoiy.
  

Husayn Boyqaro, bu yerda o‘zga kishi bo‘lmasa ham, ovozi- ni pasaytirib, o‘zining voqeanavislari orqali deyarli har kun olib tur­gan ma’lumotlarini so‘zladi. Mirzo Yodgorning shavkati mustahkam emasligini tasvirladi. Hirotdagi vaziyat to‘g‘risida Navoiy ham o‘z eshitganlarini gapirib, so‘radi:

• 
  Ne qarorga keldingiz?
  
• 
  Asli mushkulot shu qarorda... Bu xususni yaxshi mulohaza qilmoq darkor. — Boyqaro bir zum to‘xtab, davom etdi. — Agar biz bu mavjud lashkarimiz bilan dorilxalofat ustiga yursak va hech kutil- magan onda barq sur’ati bilan Yodgorbekni bossak, sizningcha, maq- sudga yetgaymizmi?
  

Shoir javob berishga oshiqmadi. Ko‘zlarini ma’nodor suzdi, in- gichka hislarini ifodalagan bir tabassum birdan uning yuziga yoyildi. So‘ng g‘oyat jiddiy ohang bilan dedi:

• 
  Bu andishani menga aytmasangiz yaxshiroq bo‘lur edi!
  

Husayn Boyqaro fikrim ma’qul tushmadi shekilli, deb o‘yladi-da,
shosha-pisha so‘radi:

• 
  Nechun? Ajabo...
  

Navoiy birdan kulib yubordi.

• 
  Yo‘q, bu fikrni sir tutmoq kerak, sir... — ta’kidlab dedi u.
  

Husayn Boyqaro ham iljaydi, lekin boshini chayqab, e’tiroz
yo‘sunli gapirdi:

• 
  Arbobi jang bilan kengashmaslikka choramiz yo‘q-ku!
  
• 
  Albatta. Ulardan bemashvarat ish qilinmagay, — dedi Navoiy. — Ammo bir xavfdan saqlanmoq zarur: sipohlaringiz orasi- dan qochib borg‘uvchilar bu harakatdan dushmanga xabar berur- lar. Mirzo Yodgor ham uning umarosi, beklari g‘aflat uyqusidan ko‘z ochurlar. Bu yo‘lda g‘ayrat va himmatingiz aslo uzilmasun. Ammo barcha tadbirni pinhon tutmoq ma’qul. Hirotda Miroxur yashaydi. U bizga bu ish uchun muqarrar bir kunni tayin qilsin. Keyin, o‘z fursati- da, arbobi jangni bu sirdan voqif qilursiz.
  
• 
  Mulohazangizga zarracha gumonimiz yo‘qdir. Ma’lum bo‘ldi- kim, siz janob bu xususda biz bilan hamfikrsiz? — Navoiyga tikildi Husayn Boyqaro.
  
• 
  Zafaringiz uchun kamina qo‘ldan kelgani qadar jahdu jadal ko‘rsatgusidir. Tangrim yurtga, ulusga osoyishtalik va farog‘at baxsh etgay! — dedi Navoiy.
  
• 
  Omin! — soqolini siladi Husayn Boyqaro.
  

Bu rejani amalga oshirish uchun bir necha vaqt yashirin tayyor- liklar ko‘rildi. So‘ng, kutilmagan paytda, Maymanadan Murg‘ob daryo- si tomoniga otlanildi. Tog‘kun degan mavzeda Husayn Boyqaro eski shon-shavkatini eslatadigan katta majlis tuzdi. Ziyofatdan keyin Husayn Boyqaro ko‘rilmagan bir sur’at bilan yo‘lga tushdi. Pilpoyon degan mavzeda unga Muhammad Arlot, Amir Sarbon va boshqa bir necha e’tiborli kishilar qo‘shildi. Boyqaro Murg‘ob suvi bo‘ylab, o‘zi- ning sakkiz yuz ellik suvorisi bilan kechalab ham yurib ketdi. Tongga yaqin bir manzilga qo‘nilib, ozgina istirohatdan so‘ng yana otlanib, Bobo Xokiy yo‘li bilan harakat qilindi.
Bobo Xokiy degan mashhur darvesh shu atrofda bir tog‘ning g‘ori ichida yashar edi. U yoshligidan boshlab dunyodan etak silkib odamlardan uzoqda, vahshiy tosh maskanida ibodat bilan mashg‘ul edi. Husayn Boyqaro uning avliyoligiga ishonganidan bunday og‘ir kunlarda undan duo olishni lozim bildi. Faqat, Bobo Xokiy, o‘z oda- ti bo‘yicha, qabul qilmasligi mumkin, degan shubha bilan kelar edi. Ammo bu shubha tamom o‘rinsiz bo‘lib chiqdi. Podshohning daragini eshitib, umuman, odamlardan qochgan bu darvesh o‘z xohishi bilan podshohni yo‘lda qarshiladi.
Husayn Boyqaro otdan tushib, ta’zim qildi va yaqin kelib, uning etsiz, ingichka qo‘lini o‘pdi. Darvesh o‘z maskaniga taklif qil­di. Husayn Boyqaro har bir daqiqani o‘ziga g‘animat bilsa ham, le­kin darveshning ra’yini qaytarishga botinmay, mamnuniyat bilan tak- lifni qabul etdi. Chamasi, sakson yoshlarga yetgan, chillakday oriq, ingichka va yelkasi turtib chiqqan Bobo Xokiy hali juda tetik edi. U atrofga cho‘kib yotgan cho‘ng, qo‘pol, qirrali katta toshlar orasida, xuddi echkiday, soqolini selkillatib, ajoyib bir chaqqonlik bilan baland g‘orga yo‘l boshladi.
G‘orning ustidan naq bosib tushayotganday vahimali qoyalar osilib turar edi. G‘or ichi uch-to‘rt bo‘yra sahnga ega; g‘adir-budur tosh devorlar isdan qop-qora edi. Yerda poxol ustiga solingan eski bir sholcha, buzoq terisidan taqir po‘stak, bir chekkada paxtasi oqqan ko‘rpa taxlog‘li turardi.
Podshoh darveshning ko‘nglini olishga tirishdi. Uning taqir po‘stagiga ixlos bilan o‘tirdi. Butun borligi toj-u taxt g‘avg‘osi bi­lan kemirilgan, dunyoning sonsiz lazzatlari, ne’matlarining daryo- sini butun umr qamrashga intilgan Husayn Boyqaro shu topda o‘zi- ni darveshlikka soldi. Uzlatda kechirilgan faqir hayotning pokligi, dunyo qayg‘u-mashaqqatining shaytoniy bir manbadan tug‘ilganligi, bu g‘orning shoirona go‘zalligi haqida gapirdi. Chol darvesh pod- shohning unga chindan ixlos qo‘yganligini sezdi. Ulug‘ zotning yuk- sakligi to‘g‘risida o‘zining beparvo harakati va kimga aytgani ma’lum bo‘lmagan so‘zlari bilan ta’kidlashga tirishdi. So‘ngra bir parcha kir bo‘zni podshoh oldiga yozib, bitta qattiqroq nonni ushatdi. Sirti olapes qovoq idishdan bir sopol tovoqqa quyuq qatiqni lim-lim quyib uzatdi. Podshohning orqasidan chiqqan va g‘or ichiga kirmasdan chetroq- da, toshga suyanib turgan ikkita xos mulozimga ham bir sopol piyo- lada galma-gal qatiq tutdi. Husayn Boyqaro tovoqni ko‘tarib, qatiqni chinakam ishtaha, to‘g‘risi, samimiy niyat bilan “Xo‘r-xo‘r” ichar ekan, darvesh g‘or og‘ziga cho‘qqayib, javray boshladi:

• 
  Bu maskanning ichi men gunohkor bandaning ko‘ngli yang- lig‘ qora bo‘lsa ham, uni shahanshohlarning oltin qasrlaridan afzal ko‘ramen. Bu yerda qushlar bilan hamrohmen, toshlar bilan dard- kashmen. Yo, ollo! Jamoling tug‘yoni bo‘lgan bahor sellari sening shafqat daryoyingga meni sudramadi. Qishning bo‘ronlari vujudimda- gi zang bosgan zanjirlarni uzib, meni sening aslingga qaytarmadi... Yohu!
  

Husayn Boyqaro qatiqni ichib bo‘lib, soqol, miyiqlarini artdi. Darvesh so‘zdan to‘xtagach, ta’zim bilan ketishga ijozat so‘radi ham o‘zi haqida duo qilishni o‘tindi. Chol o‘rnidan turib, qo‘llarini yoyib, qib- laga yuz o‘girdi. Podshoh ham o‘rnidan sapchib turdi-da, darveshning orqasidan qo‘l qovushtirib, boshini quyi soldi. Duodan so‘ng darvesh podshohga andak to‘xtalishga ishorat qildi, g‘orning bir burchagiga
qalangan shox-shabba orqasidan eski, uchi zanglagan bir nayza- ni olib, g‘ordan tashqari chiqdi va uni nayzaboz jangchilarday tutib, ko‘zlarida g‘azab yongan holda Hirot tomonga o‘qtaldi, dushmanni sanchganday, uch marta havoni sanchdi-da, Husayn Boyqaro qo‘li- ga tutqizdi. Podshoh juda mutaassir bo‘ldi. Ko‘zlariga quyilib kelgan yoshni bazo‘r to‘xtatib, cholning ingichka, suyak qo‘llarini ko‘zlariga surtdi.
Husayn Boyqaro mulozimlari bilan otini qattiq haydab, lash- karga yetdi. Ba’zi beklarga o‘z taassurotini quvonch bilan so‘zladi. Darveshning nayzasini, dunyoda eng muqaddas narsa kabi, qo‘lida mahkam tutgani holda Hirotga yo‘l soldi. Qo‘nimsiz yurish bilan yarim kechada Hirotga yaqin Juzduq chashmasiga yetib, shunda to‘xta- di. Bir parcha kemtikli oy, jimjit mudragan xaroba qishloq uylarining qashshoqligini ko‘rsatmoqchiday, xiragina nurlanadi. Goho uzoqlarda itlarning uvillashi eshitiladi.
Kun qoraygandan beri podshohning ko‘ngli g‘ash edi. Hozir esa o‘z tojining dushman qo‘liga o‘tgan eng yirik duri — Hirot qarshisida, eng mas’ul paytda, unda shubha va taraddud kuchaydi: Nima bo‘la- di? Dushman g‘aflatda bo‘lmay, suron ko‘tarib qarshilasa, yana shar- manda bo‘lib qoladimi?! Shuning singari qo‘rqinch, ezuvchi fikrlar, bir zum bo‘lsin, boshidan uchib yo‘qolmadi. U hayajonlandi. Sipohilar bu yerda sovutlarini kiyib, jangga tayyor bo‘la boshladilar.
Navoiy otda podshohga yaqin keldi. U juda ehtiyot bilan harakat qilish, oldindan ba’zi tadbirlar ko‘rish, masalan, “til” tutmoq uchun kishilar yuborish kerakligini uqtirdi. U charchagan ko‘rinardi. Lekin ovozi ishonchli jaranglardi. Husayn Boyqaro shu onda Shirim qoro- vulni chaqirdi. Shirim ziyrak qorovul edi. Chaqqonlik va hiylada o‘zi- ni Mehtarbod Yaldodan aslo tuban hisoblamas edi. U yoniga ikki-uch chapdast yigitlarni olib, bir zumda ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Sipohilar jangga tayyorlanib, yurishga amr kutar edilar. Go‘yo vaqt tez o‘tib, tong otib qoladiganday tuyulardi. Otlar charchoq, odamlar bezov- ta edi. Shirim qorovul chala mast bir kishini oldiga solib keldi. Bu — Mirzo Yodgorning odamlaridan bo‘lib chiqdi. Beklar sarosimada o‘zini yo‘qotayozgan bu odamdan ba’zi muhim ma’lumot olishga tirishish- di. Shirim qorovul: “Hirotda g‘aflatdan o‘zga bir xabar ola bilmadim”
degach, Husayn Boyqaro yuz kishini ajratib, Muzaffar barlos, Ibrohim barlos, darvesh Arlotlarning qo‘l ostida Bog‘i Zog‘onning katta dar- vozasini ochishga yubordi. Yana til tutmoq uchun kishilar belgiladi. Hirot tomonidan hech qanday shovqin ko‘tarilmaganiga ishongach, o‘zi qolgan navkarlar bilan harakat etdi. Xiyobon ko‘chasini bosib, Imom Faxriy mozoriga yetganda, Sulton Xo‘ja O‘zbekni, uning o‘zi- ga qarashli jamoa yigitlari bilan Bog‘i Zog‘onning Gavharshodbegim madrasasiga yopishgan darvozasini o‘rashga yubordi. Boshqa darvozalarga ham dasta-dasta navkarlarni tayinladi. Uning yoni- da saksonga yaqin kishi qoldi. U Muzaffar barlos ish ko‘rayotgan darvozaga qarab yurdi. Yo‘lda uning dushman ichidagi sodiq kishi- si Miroxurdan darvoza buzilib, ichkari kirilganini eshitdi. Husayn Boyqaro yengillanib, ildam ot surdi, to‘ppa-to‘g‘ri Bog‘i Zog‘onga kirdi. Nim qorong‘ilikda daraxtlar, xiyobonlar orasida Husayn Boyqaro yigit­lari tovush chiqarmasdan, dushman kuchlarini axtarishdi. Hech bir to- monda Mirzo Yodgor sipohilari, navkarlarining izi ko‘rinmas edi. Bu yerdan Husayn Boyqaro Bog‘i Shimolga — Mirzo Yodgorning xob- gohi bo‘lgan boqqa o‘tdi. Bu yerda to‘satdan uyg‘ongan ayrim navkar­lar kutilmagan bosqindan es-hushlarini yo‘qotib, qarshilik ko‘rsatish, o‘zlarini mudofaa etish emas, ish qo‘ldan ketganiga tan berib, hatto “churq” etib ovoz ham chiqarmadilar.
Yigitlar soddadil shahzodani qidirar edilar. Mana, qo‘rg‘onday baland muazzam qasr. Uning yonida xirgoh¹. Xirgoh bo‘m-bo‘sh... Husayn Boyqaro baland tepalikning ustidagi ko‘shkning atrofini uzoqdan o‘radi. Buning orqasidagi ko‘shkda Mirzo Yodgor bo‘lishi- ni chamalar edi. Faqat u ko‘shkka kirish uchun tepalikni oshib o‘tish kerak edi. Hamma shunday qilish kerakligini anglaydi. Ehtimol, dush­man tepa panasida so‘nggi qat’iy jangga tayyorlanib, katta kuch bi­lan pisib yotgandir! Nim qorong‘ilikda qasrning, xo‘mraygan tepaning mash’um jimjitligi yurakni titratardi...
Husayn Boyqaro sabrsizlanib, boshdan-oyoq sovut kiygan ba’zi sipohilarga tepaga ko‘tarilib, ko‘shkni bosishga farmon berdi. Lekin ularda na harakat, na sado! Keyin ular, go‘yo farmonni tushun- magandek, bir-birlariga qarashib, imirsilandilar. Shu onda shoir ot-