Qoraqalpoq davlat universiteti

Modal so`z – so`zlovchining bildirgan fikriga qo`shimcha munosabatini ifodalovchi so`zlar guruhi
QO`SHIMCHA (MORFEMA)
Qo`shimcha, ya’ni morfema (morfema –yun. morphe – shakl) o`ziga xos shakl va ma’noga ega bo`lgan, boshqa ma’noli qismga bo`linmaydigan, so`z yasash, so`zning biror grammatik shaklini hosil qilish uchun asos bo`ladigan lisoniy birlik.
O‘z qatlam. O`zbek tilidagi turkiy so`zlar o`z qatlam deyiladi: men, sen, biz, o`qi, oq, ket, bir.
O‘zlashgan qatlam -o‘zbek tiliga qardosh bo‘lmagan tillardan o‘zlashgan qatlam.
FRAZEOLOGIYA - birdan ortiq mustaqil leksema ko`rinishining birikuvidan tashkil topib, obrazli ma’noviy tabiatga ega bo`lgan lisoniy birlik frazeologizm deyiladi: tepa sochi tikka bo`ldi, sirkasi suv ko`tarmaydi, o`takasi yorildi, do`ppisi yarimta, ikki gapning birida, boshga ko`tarmoq va boshqalar. Shunday birlikni o`rganuvchi soha – frazeologiya.
Gap bo`lagi tartibi. Gap bo`lagi tartibi ikki xil: a)odatdagi tartib; b) o`zgargan tartib. Odatdagi tartib.
So`z tartibigrammatik ma’no ifodalashning maxsus vositasi, tartib o`zgarishi so`z grammatik ma’nosining o`zgarishiga olib keladi. Mas., Dalalar yam-yashilbirikuvi gap bo`lsa, yam-yashil dalabirikuvi – so`z birikmasi. «gap» va «so`zbirikmasi» – grammatik ma’no atamasi. Grammatik ma’no ifodalashda so`z tartibiga ohang hamrohlik qiladi. Ya’ni yuqoridagi gap va so`z birikmasida tartib o`zgarishi bilan ularning ohangi ham o`zgarib ketgan (so`z birikmasida tugallanmagan ohang bo`lsa, gapda tugallangan ohang mavjud).
Ohang–grammatik ma’no ifodalashning fonetik vositasi.Bu vosita yordamida gapning turini, gap bo`lagini ajratish, farqlash mumkin. Gulnora, singlim keldi. Gulnora, singlim, keldi.Gulnora singlim keldigapining birinchisida Gulnora va singlim so`zi uyushiq bo`lak vazifasida, ikkinchi gapda Gulnora so`zi undalma, singlim so`zi ega, uchinchi Gulnora so`zi aniqlovchi, singlim so`zi izohlanmish–ega vazifasida kelgan. Gapni tashkil etuvchidagi bunday farq so`zlovchining maqsadiga muvofiq tarzdagi ohang yordamida yuzaga chiqmoqda.
Lahja – bir­biriga yaqin bo`lgan sheva yig`indisi lahja deb yuritiladi. O`zbek umumxalq tili tarkibida uchta lahja mavjud: 1) qarluq lahjasi (janubi­sharqiy guruh); 2) qipchoq lahjasi (janubi­g`arbiy guruh); 3) o`g`iz lahjasi (shimoli­g`arbiy guruh).

NUTQ USLUBI

Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum bir sohada qo`llanadigan ko`rinishi adabiy til uslubi deyiladi. O`zbek adabiy tilida 5 ta asosiy nutq uslubi bor: so`zlashuv uslubi, badiiy uslub, rasmiy-idoraviy uslub, ommabop uslub, ilmiy uslub. Ayrim darslikda so`zlashuv uslubidan boshqa barcha uslub kitobiy uslub degan umumiy nom ostida beriladi. Barcha uslubda cheklanmagan tarzda ishlatiladigan so`z va qo`shimcha uslubiy betaraf deyiladi: suv, tog`, bola, xat.