ba’zi islom davlatlaridagina saqlanib qolgan. Masalan, Bruney sultoni. 2. Mo‘g‘ul
.
Al-rams. www. mehrahgam. com.
Чориев З. Тарих атамаларининг қисқача луғати. – Тошкент: Шарқ, 1999. – Б. 54.
45
Hokim ﻢﮐﺎﺣ . Ushbu so‘z Ogahiy tarixiy asarlari davomida quyidagi
ma’nolarda ishlatilgan:
1. Viloyat, ma’muriy hudud hokimi
96
: Ul yerda Marv viloyatining hokimi...
(RD, 257
b
); Saraxs o‘lkasining hokimi Odina Qurtxon bu bechora va
notavonlarning minnatin ko‘tarib... (RD, 259
b
).
2. Qal’a, shahar yoki qo‘rg‘on hokimi
97
: Va lekin Hasanali mirzokim,
Mashhad shahrining
hokimi farmonravosi erdi... (RD, 260
b
); chun ul hazrat
saltanat lavozimi va mamlakat zavobiti ishtig‘olidin, filjumla, farog‘ hosil qildi,
atrof va aknofdag‘i qilo’ va bilod hokimlari... (RD, 255
a
); Daragaz qo‘rg‘onining
hokimi oliyshoni Beklarxon... (RD, 261
b
).
3. Ogahiy tarixiy asarlarining ba’zi o‘rinlarida bu so‘z mamlakat hukmdoriga
nisbatan ham ishlatiladi: ...chun Buxoro hokimining ul noloyiq atvori ul
hazratniig zamiri futuvzatosoriga muvofiq tushmay... (RD, 298
b
).
Amir ﯿﻣا
ﺮ so‘zi quyidagi ma’nolarda ishlatilgan:
1. Podshoh, hukmdor
98
, ya’ni boshqaruv tuzumi amirlik (amorat) bo‘lgan
davlat boshlig‘i: ...chun ul hazrat ko‘rdikim,
amir Haydar xizmatig‘a borurg‘a
ruxsat berib yibordi. (RD, 255
b
).
2. Xiva xonligida
amir “amirulumaro” kabi saroy faxriy unvonlaridan biri
hisoblangan
99
. Quyidagi parchada bu so‘zning Shohniyoz otaliqqa nisbatan
ishlatilishi ham uning faxriy unvon bo‘lganligidan darak beradi:
amiri benaziri
ravshanzamiri soyibtadbir Shohniyoz otaliq navvara marqadahu ِتْﻮَﻤْﻟا ُﺔَﻘِﺋآَذ ٍﺲْﻔَﻧ ﱡﻞُﻛ
“kullu nafsin zaaiqatu-l-mavti”
100
jomidin ajal sahbosin oshom qilib...(RD, 264
a
).
Bunday amirlar ichidan yoshi ulug‘i yoki mavqei baland bo‘lgani
amiri kabir ﺮﯿﻣا
ﺮﯿﺒﮐ – ulug‘ amir hisoblangan:
amiri kabiri ravshanzamir Muhammad Nazarbiy
inoq boshlig‘ umaroyi jalodatosor va ulamoyi fatonatshior va vazi’ sharif shahrdin
96
جرد
٣
.
ﯽﺳرﺎﻓ ﺮﻌﺷ ﮫﻧﺎﺨﺑﺎﺘﮐ ﻦﯾﺮﺘﮔرﺰﺑ
.
ﮫﻣﺎﻧ ﺖﻐﻟ
.
Al-rams. www. mehrahgam. com.
97
جرد
٣
.
ﯽﺳرﺎﻓ ﺮﻌﺷ ﮫﻧﺎﺨﺑﺎﺘﮐ ﻦﯾﺮﺘﮔرﺰﺑ
.
ﮫﻣﺎﻧ ﺖﻐﻟ
.
Al-rams. www. mehrahgam. com.
98
Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. I жилд. –Тошкент: Фан, 1983. – Б. 85.
99
Баскаков Н.А. Титулы и звания в социальной структуре бывшего Хивинского ханства// тюркология. –
1989. – №1. – С.66.
100
“Оли Имрон” сураси 185-оятининг бир қисми. “Ҳар бир жон ўлим (аччиғи)ни тотувчидир”. Қуръони
Карим маъноларининг таржимаси. – Тошкент: Тошкент ислом университети, 2001. –Б.74.
46
istiqbolg‘a chiqib, diydai intizorlarin summi sutur g‘uboridin ravshan va qomati
e’tiborlarin ta’zim hulali bila muzayyan qildilar. (RD, 278
a
).
Voliy ﻰﻠاﻮ – hukmdor, podshoh. So‘zning bu mazmuniga
valiya َو
ًﯽﻟ fe’lining
egalik qilmoq ma’nosi asos bo‘lgan.
Voliy ana shu fe’lning aniq nisbat sifatdoshidir.
Tarixiy asarlarda voliy so‘zining quyidagi ma’nolarda ishlatilganini ko‘ramiz: 1.
Viloyat hokimi. 2. Mamlakat hukmdori. 3. XIX asrning ikkinchi yarmidan keyin
yaratilgan forsiy manbalarda general-gubernator
101
ma’nosida. Voliy so‘zining
siniq ko‘plik shakli
vullot تﻻو yoki
ةﻻو dir. Bu so‘zni Ahmad Donishning
“Ta’rixcha” asarida ham uchratishimiz mumkin: ...hama hukkom va vulloti diyori
Turkiston“ – Turkiston diyorining barcha hokim va voliylari
102
.
Ogahiy tarixiy asarlarida voliy so‘zi podshoh, amir so‘zlariga sinonim sifatida
qo‘llangan: ...ul jumladin Buxoro voliysi amir Nasrullo valadi Mir Haydar
podshohkim, Bahodirxong‘a mashhurdurur, aboanjad bu xonadoni davlatnishon
xusumatida sobitqadamu rosixdam erdi. (RD, 357
b
).
Xorazmshoh
Do'stlaringiz bilan baham: