Qizil va qora indd

      «Mana u, yagona podshoh, el e’zozlar uning arvohin»

deya takrorlardi.

Imtihonlar payti keldi. Jyulen juda yaxshi javob berardi: u hatto 

Shazel ham o‘zining barcha bilimlarini namoyish qilishga harakat 

qilayotganini yaqqol ko‘rib turardi.

Birinchi kuni o‘sha mashhur katta vikariy de Friler tomonidan 

tayinlangan janob imtihon oluvchilar o‘zlariga abbat Pirarning sevim-

li shogirdi deb aytishgan anavi Jyulen Sorelni ro‘yxatning birinchi, 

hech bo‘lmasa, ikkinchi satriga yozishga majbur ekanliklaridan rosa 

ta’blari tirriq bo‘ldi. Seminariyada, Jyulen bosh imtihon varaqasida 

ham barcha fanlardan birinchi o‘ringa chiqadi, demak, yepiskop haz-

ratlarining uyidagi ziyofatga tashrif buyurish sharafiga ham muyassar 

bo‘ladi u, deya bahs boylashmoqda edi. 

Biroq so‘nggi imtihon payti u aziz-avliyolarga doir savolga javob 

berayotganida, bir makkor ruhoniy unga avliyo Ieronim va uning Sit-

seronga bo‘lgan ishtiyoqi to‘g‘risida bir necha savol berdi-da, so‘ngra 

Goratsiy, Virgiliy va boshqa majusiy shoirlar ijodi haqida gap ochdi. 

Jyulen o‘rtoqlariga bildirmay bu mualliflarning ko‘plab she’rlarini yod 

olgan edi. U o‘z muvaffaqiyatidan ruhlanib, qayerda turganini unutib 

qo‘ydi va imtihon oluvchining takroriy savoliga javoban ilhom bilan 

Goratsiyning qasidalarini yoddan o‘qib, ularni izohlab bera boshladi. 

Imtihon oluvchi ilhomlanib she’r o‘qiyotgan Jyulenni yigirma daqiqa-

ga o‘z holiga qo‘yib berdi-da, so‘ng birdan g‘azabli tus olib, shunday 

nopok ishga vaqtini bekor sarflagani hamda miyasini nahs va befoyda 

g‘oyalar bilan bo‘lg‘atgani uchun unga qattiq tanbeh bera boshladi.

– Men ahmoqman, taqsir, siz mutlaqo haqsiz, – deya javob qildi 

Jyulen itoatkorlik bilan, nihoyat, o‘ziga qanday firib berganlarini 

tushunib.

Imtihon oluvchining bunday hiylasi hatto seminaristlarga ham 

pastkashlik bo‘lib tuyuldi-yu, biroq Bezansonda maxfiy jamiyatlarning 

---

225

butun bir shoxobchasini yo‘lga qo‘ygan va Parijga yuborib turadigan 

ma’lumotlari bilan sudyalar, prefektlar va, hatto, garnizon shtabining 

oliy boshliqlarini ham zir titratadigan makkor odam, abbat de Friler 

janoblari uchun qudratli qo‘llari bilan Jyulenning ismi qarshisiga 

«198» raqamini yozib qo‘yishga xalal bermadi. Abbat shu yo‘l bilan o‘z 

dushmani, yansenist Pirarning ta’bini tirriq qilish imkoniyati tug‘ilib 

qolganidan xursand edi.

Mana, o‘n yildirki, janob de Friler qo‘lidan kelgan hamma ishlarni 

qilib, uni seminariya direktori lavozimidan tushirishga harakat qilib 

yurardi. Abbat Pirar Jyulenga o‘rgatgan axloq qoidalariga o‘zi ham 

amal qilardi, u sofdil va diyonatli bo‘lib, igvogarlik bilan shug‘ullan-

mas va o‘z vazifasini sidqidildan bajarar edi. Ammo baxtga qarshi, 

Tangri uni badjahl qilib yaratgan ediki, bunday odamlar ranj-alam va 

nafratdan qattiq iztirob chekadilar. Unga nisbatan aytilgan haqoratli 

gaplardan birontasi ham bu otashqalb odamda iz qoldirmay o‘tmasdi. 

U shu paytga qadar ham yuz marta iste’foga chiqqan bo‘lardi-yu, biroq 

Tangri belgilab bergan bu lavozimda haqiqatan ham foyda keltirayot-

ganiga sidqidildan ishonardi. «Men munofiqlik va butparastlik yo‘liga 

g‘ov solyapman», derdi u o‘ziga-o‘zi.

Imtihonlar boshlangan paytga kelib u Jyulen bilan ikki oycha 

gaplashmay yurgan edi, biroq imtihon natijalari haqida rasmiy bildirish 

xati olib, nazarida seminariyaning faxri hisoblangan o‘z shogirdining 

ismi qarshisida «198» raqamini ko‘rgach, tobi qochib, bir haftacha 

ko‘rpa-to‘shak qilib yotib qoldi. Bu qattiqqo‘l odam endi ziyraklik 

bilan Jyulenga ko‘z-quloq bo‘lib turishdangina taskin topmoqda edi. 

U Jyulenda na kek saqlash, na o‘ch olish istagi, na ruhan tushkunlik 

alomatlari borligiga ishonch hosil qilgach, terisiga sig‘may ketdi.

Oradan bir necha hafta o‘tgach, Jyulenning nomiga xat keldi. Yigit 

uni ko‘rdi-yu, a’zoyi badanida titroq turdi: konvertga Parij shtempeli 

bosilgan edi. «Nihoyat, de Renal xonim menga bir vaqtlar bergan 

va’dasini eslabdi», deya xayolidan o‘tkazdi u. Pol Sorel deb imzo chek-

kan va o‘zini uning qarindoshi deb atagan qandaydir janob Jyulenga 

besh yuz franklik chek yuboribdi. Xatda, agar Jyulen mashhur lotin 

mualliflarini bundan buyon ham shunday ishtiyoq bilan o‘rganaversa, 

har yili shunchadan pul olib turajagi aytilgan edi.

«Ha, bu de Renal xonim, bu o‘shaning mehribonligi! – deya ko‘ngli

 

iyib o‘ylardi Jyulen. – U menga tasalli bermoqchi bo‘libdi, lekin nega 

bironta ham do‘stona so‘z yozmabdi?»

---

226

Yigit bu xat xususida qattiq yanglishgan edi; o‘z dugonasi Dervil 

xonimning ta’siriga tushib qolgan de Renal xonim shu kunlarda o‘z 

qilmishidan qattiq pushaymon bo‘lib yurgan edi. U butun hayotini 

tubdan o‘zgartirib yuborgan bu ajoyib yigitni ba’zan beixtiyor eslab 

qolardi-yu, biroq unga maktub yo‘llashga jur’at etmasdi.

Agar seminariya tili bilan gapirishga jazm etadigan bo‘lsak, biz 

ehtimol bu besh yuz frankning paydo bo‘lishini mo‘jiza deb tan olardik 

va bu tuhfani Jyulenga in’om etmoq uchun taqdir qurol qilib tanlagan 

janob de Frilerning o‘zlari yuborgan bo‘lsa kerak, deb aytgan bo‘lardik. 

Bundan o‘n ikki yil muqaddam janob abbat de Friler Bezanson shahri-

ga qo‘lida kichkina bir chamadon bilan kirib kelgan edi. Aytishlaricha, 

o‘shanda uning bud-shudi ana shu chamadonga jo bo‘lgan ekan. Endi 

esa u shu atrofdagi eng badavlat zamindorlardan biri bo‘lib qolgan edi. 

Asta-sekin boyish jarayonida u allaqaysi yer-mulkning yarmini sotib 

olgan ekan, o‘sha mulkning qolgan yarmi esa meros tariqasida janob 

de lya Molga o‘tibdi. Ana shu yer-mulk bu muhtaram zotlar orasida 

katta tortishuvning kelib chiqishiga sabab bo‘libdi.

O‘zining Parijdagi nufuz va saroydagi lavozimlariga qaramay, ja-

nob markiz de lya Mol Bezansonda, aytishlaricha, prefektlarni ishga 

qo‘yib, ishdan oladigan katta vikariyga qarshi kurash olib borish an-

cha xavfli ekanini sezib qoldi. Biroq byudjetda nazarda tutilgan biror 

qulayroq bahona bilan o‘ziga ellik ming mukofot puli undirib olib, 

qandaydir ellik ming frank uchun abbat de Friler bilan tortishuvga 

chek qo‘yish o‘rniga markiz o‘z so‘zida qattiq turib oldi. U o‘zini haq 

deb hisoblardi: naqadar mustahkam dalil bu... Haqlik!

Lekin marhamat qilib bizga bir narsani ayting-chi, dunyoda odam 

qilishi, hayotda o‘z yo‘lini topib olishiga ko‘maklashib yuborishi 

lozim bo‘lgan o‘g‘li yoki biror qarindoshi topilmaydigan sudya zoti 

bormikin o‘zi?

Zero, bu haqiqatni ko‘zi ko‘r odam ham uqib olmog‘i uchun janob 

abbat de Friler sudning birinchi hukmini o‘z foydasiga chiqarishga 

erishganidan so‘ng oradan bir hafta o‘tgach, yepiskop hazratlarining 

karetasida o‘z advokati oldiga borib, unga o‘z qo‘li bilan Faxriy Le-

gion xochini topshirdi. Raqib tomonning bunday qat’iy harakatidan 

birmuncha esankirab qolgan va advokatlarining hali-zamon taslim 

bo‘lishidan cho‘chigan markiz de lya Mol maslahat so‘rab abbat 

Shelanga murojaat qildi, u esa, o‘z navbatida, markizga janob Pirarni 

tavsiya etdi.

---

227

Biz bayon etayotgan voqealar sodir bo‘lganida ularning orasidagi 

munosabat bir necha yildan beri davom etib kelayotgan edi. Janob 

Pirar bu ishga jon-jahdi bilan kirishib ketdi. Markizning advokatlari 

bilan muttasil uchrashib turar ekan, abbat uning da’vosini yaxshilab 

o‘rganib chiqdi va markizning haqligiga ishonch hosil qilgach, qudratli 

katta vikariyga qarshi kurashda ochiqdan-ochiq janob de lya Mol taraf-

ini oldi. Bu beadablik janob de Frilerning izzat-nafsiga qattiq tegdi. 

Kelib-kelib qandaydir arzimas yansenist unga qarshi chiqib o‘tirsa-ya!

– O‘zini qudratli deb. hisoblaydigan manavi saroy asilzodalarining 

holini bir ko‘ring, – derdi abbat de Friler o‘zining yaqin do‘stlariga. 

– Janob de lya Mol o‘zlarining bezansonlik ayg‘oqchilariga arzimas 

bir xoch olib berishni ham lozim topmadilar, agar uni ishdan olib 

tashlashsa, parvo ham qilmaydilar. Bo‘lmasam, bu muhtaram per, 

menga yozishlaricha, har haftada kanda qilmay zangori lentalarini 

taqib olib, adliya ministrining kim bo‘lishidan qat’i nazar, uning meh-

monxonasiga tashrif buyurar akanlar.

Abbat Pirarning barcha harakatlariga qaramay, janob de lya Mol, 

garchi adliya ministri bilan, xususan, uning idorasi bilan doim yaxshi 

munosabatda bo‘lsa-da, olti yillik urinishlardan so‘ng faqat da’vola-

shishda butunlay yengilmadi xolos.

Ikkovi ham sidqidildan shug‘ullanayotgan shu ish yuzasi-

dan abbat Pirar bilan muntazam xat yozishib turar ekan, markiz 

 oxir-oqibatda abbatning zukko aqliga qoyil qoldi. Asta-sekin, 

jamiyatda tutgan o‘rinlaridagi ulkan tafovutga qaramay, ularning 

yozishmalari do‘stona ruh kasb etdi. Abbat Pirar turli yo‘llar bilan 

zug‘um o‘tkazib, uni iste’foga chiqishga majbur etmoqchi ekan-

liklarini markizga xabar qildi. Uning fikricha, Jyulen uchun ataylab 

o‘ylangan jirkanch firibgarlikdan g‘azabi qaynagan abbat bu voqeani 

boshdan-oyoq markizga yozib yubordi.

O‘zining nihoyatda badavlat ekanligiga qaramay bu mansabdor 

sira ham xasis emasdi. Shu paytga qadar u da’volashuv tufayli qilingan 

pochta xarajatlarining o‘rnini qoplash uchun abbat Pirarni biroz pul 

olishga ko‘ndirolmay kelardi. Ana shunda uning miyasiga abbatning 

sevimli shogirdiga besh yuz frank yuborish fikri kelib qoldi.

Janob de lya Mol hatto o‘z qo‘li bilan ilova xati ham yozib yubordi. 

Shundan so‘ng u abbatning o‘zi haqida ham esladi. 

Kunlardan

 

bir kun abbat Pirar bir enlik xat oldi, xatda undan bir 

muhim ish yuzasidan Bezanson qasabalaridan biridagi allaqaysi meh-

---

228

monxonaga darhol yetib kelishni iltimos qilishgandi. Mehmonxonada 

uni janob de lya Molning ish boshqaruvchisi qarshi oldi.

– Janob markiz menga o‘z karetalarini sizning ixtiyoringizga berib 

qo‘yishni topshirdilar, – dedi unga boshqaruvchi. – U kishi, siz manovi 

xat bilan tanishib chiqqaningizdan so‘ng, to‘rt-besh kunlardan keyin 

Parijga jo‘nashdan bosh tortmasangiz kerak, deb umid qiladilar. Siz 

belgilashni lozim topgan muhlat ichida esa, men janob markizning 

shu yerdagi, Fransh-Kontedagi yer-mulklarini aylanib chiqaman. 

Shundan so‘ng, siz istagan paytda Parijga jo‘naymiz.

Xat qisqagina edi:

«Mening qadrli abbatim, o‘sha provinsial g‘alvalarning baridan 

qutuling-da, Parijning musaffo havosidan nafas olish uchun bu yerga 

keling. Sizga o‘z ekipajimni yuboryapman – Sizning qaroringizni to‘rt 

kun kutishni buyurdim. O‘zim esa Sizni Parijda seshanba kunigacha 

kutaman. Parijning shundoq yonginasida joylashgan ajoyib qavm-

lardan birini Sizning tasarrufingizda qoldirmoq uchun Sizdan taqsir, 

birgina «ha» degan so‘zni kutishyapti. Bo‘lajak qavmingiz orasidagi 

eng badavlat odam Sizni hech qachon ko‘rgan emas, biroq uning Siz-

ga naqadar sodiq ekanini tasavvur ham qila olmaysiz, bu odamning 

kimligini bilmoqchi bo‘lsangiz, u