Qizil va qora indd

XXVII

Hayot tajribasining boshlanishi

Bizning zamonamiz, deysizmi, yo Rabbim! 

Axir bu qiyomat-qoyimning o‘zi-ku: unga qo‘l 

tekkizganni Xudo uradi.

Didro

Jyulen hayotining shu pallasidan aniq va ishonarli faktlarni juda 

kam tasvirlayotganimiz uchun kitobxon bizni kechirsa kerak. Biz 

qo‘limizda shunday faktlar kam bo‘lgani uchun bunday qilmadik, 

aksincha, ammo qahramonimiz seminariyada duch kelgan voqea-ho-

disalar biz bu sahifalarda rioya qilmoqchi bo‘lgan mo‘tadil kolorit 

uchun haddan tashqari qayg‘uli bo‘lsa kerak. Ba’zi bir narsalardan 

aziyat chekkan mening zamondoshlarim bunday voqea-hodisalar 

haqida eslasalar dahshatga tushadilar va bu hol har qanday lazzatni, 

hatto ertak o‘qish lazzatini ham zaharlaydi.

---

209

Jyulen yuzidagi ifoda va imo-ishoralar bilan munofiqlik qilish-

ning unchalik uddasidan chiqa olmayotgan edi; shunday daqiqalar 

bo‘lardiki, uning qalbini chuqur nafrat tuyg‘usi qamrab olib, u hatto 

qattiq umidsizlikka tushardi. Yigit, bunday jirkanch jabhada sira ham 

muvaffaqiyatga erisha olmasam kerak, deb o‘ylardi. Agar bironta 

odam, uni xiyol bo‘lsa-da, qo‘llab yuborganida edi, uning bardoshi 

ancha mustahkamlangan bo‘lardi, axir u yengib o‘tmog‘i lozim bo‘lgan 

to‘siqlar unchalik katta ham emasdi-da. Biroq u ummon ichra tashlab 

ketilgan kichkinagina qayiqdek yakka-yu yolg‘iz edi. «Agar biror nar-

saga erishgan taqdirimda ham, – derdi u o‘ziga-o‘zi, – butun umr ana 

shu iflos odamlar orasida yashamog‘im kerak bo‘ladi! Faqat peshinda 

yeyiladigan yog‘liq quymoq orzusida yashovchi sullohlar yoki hech 

qanday jinoyatdan qaytmaydigan manovinaqa abbat Kastanedlar 

orasida-ya. Albatta, ular hokimiyatga erishadilar, lekin nimaning 

evaziga! Yo Rabbim!

Inson irodasi har qanday to‘siqni yengishi mumkin. Bu haqda 

juda ko‘p o‘qiganman, lekin dilimdagi bu nafratni yengib o‘tish-

ga bardoshim yetarmikin? Buyuk odamlarga jasorat ko‘rsatish 

oson edi, qandan xatar qutqu solmasin, ularga bu xavf go‘zal bo‘lib 

ko‘rinardi,  lekin  mening  atrofimni  o‘rab  turgan  narsalarning 

naqadar jirkanchligini o‘zimdan bo‘lak kim ham tushuna olardi  

deysiz?»

Bu uning hayotidagi eng qiyin palla edi. Axir u Bezansonda gar-

nizon bo‘lib turgan anavi ajoyib polklardan biriga osongina xizmatga 

kirishi mumkin edi! Yoinki lotin tilidan muallimlik qilsa ham bo‘lardi 

– har qalay bemalol kunini ko‘rib yuraverishi mumkin edi! Biroq unda 

yuksak martabalar, porloq kelajak haqidagi orzulardan voz kechish 

lozim bo‘lardi, holbuki, u faqat ana shu orzular bilan tirik bo‘lib, 

ulardan voz kechish uning uchun o‘lim bilan barobar edi. Mana uning 

qayg‘uli kunlaridan birining tafsilotlari.

«Men o‘zimga bino qo‘yib, manovi qishloqi yigitlarga o‘xsha-

masligimdan naqadar xursand bo‘lib yurardim-a! Mana, endi hayot-

da yetarli darajada tajriba orttirdim va tafovut nafrat tug‘dirajagini 

tushunib oldim», – bir kuni ertalab u o‘ziga ana shunday dedi. Bu 

ulug‘ haqiqatni u eng alam qiladigan muvaffaqiyatsizliklarining 

biridan so‘ng payqadi. U butun bir hafta davomida avliyoxon deb 

nom chiqargan talabalardan biriga yaxshi ko‘rinishga harakat qilib 

yurardi.

---

210

Ular hovlida sayr qilishar ekan, Jyulen itoatgo‘ylik bilan o‘sha 

talabaning o‘lgudek zerikarli safsatasiga quloq solmoqda edi. Dab-

durustdan havoni qora bulut qopladi-yu, momaqaldiroq guldurab, 

chaqmoq chaqdi. Shunda avliyoxon talaba Jyulenni bor kuchi bilan 

o‘zidan nari itarib, qichqirdi:

– Menga qarang, o‘zing uchun o‘l yetim, deganlar! Meni chaqmoq 

urishini istamayman, Xudo esa sizni yondirib kul qilishi mumkin, 

chunki siz Volter kabi dahriysiz.

Jyulen g‘azabdan tishlarini g‘ijirlatganicha chaqmoq chaqayot-

gan osmonga tikilib, xitob qildi: «Battar bo‘lay, bo‘ron paytida uxlab 

qolganim uchun meni chaqmoq ura qolsin! Hay mayli, boshqa bir 

xudojo‘yning ko‘nglini ovlashga urinib ko‘ramiz».

Qo‘ng‘iroq chalinib, abbat Kastaned olib boradigan qisasul anbiyo 

darsi boshlandi.

Abbat bugun otalarining og‘ir mehnati va yo‘qsilligidan o‘lgudek 

qo‘rqib ketgan bu qishloqi yigitlarga ularning nazarida qandaydir 

dahshatli narsa bo‘lgan hukumat faqat Xudoning yerdagi soyasi 

tomonidan topshirilgani uchungina amaliy va qonuniy kuchga ega 

ekanligini tushuntirmoqda edi.

– Xudo yo‘liga hayotingizni bag‘ishlab, riyozat cheksangiz, pa-

paning tabarruk iltifotiga musharraf bo‘lg‘aysiz, siz uning qo‘liga 

aso bo‘ling, – deya qo‘shimcha qildi u, – ana shunda siz birovning 

buyrug‘iga bo‘ysunmaydigan va o‘zingizga o‘zingiz boshliq bo‘ladigan 

ajoyib va serdaromad joyga ega bo‘lasiz, bu joy sizga umrbod be-

riladurkim, u yerda maoshning uchdan birini hukumatdan olsangiz, 

qolgan uchdan ikkisini sizning pand-nasihatlaringizga itoat etguvchi 

qavmingiz keltirib beradi.

Darsdan so‘ng abbat Kastaned sinfdan chiqib hovlida to‘xtadi, 

bugun darsini zo‘r diqqat-e’tibor bilan tinglagan shogirdlari uni 

o‘rab oldi.

– Chindan ham ruhoniylar to‘g‘risida, – derdi u atrofini o‘rab olgan 

seminaristlarga, – popi qanday bo‘lsa, qavmi ham shunday bo‘ladi, 

deb juda to‘g‘ri aytishgan. Men tog‘da ruhoniysi katta shahardagi din 

peshvolaridan ham ko‘proq daromad tushiradigan ba’zi qavmlarni 

o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman. U bo‘ladi, bu bo‘ladi, mullajiring jonivor 

suvday oqib kelaveradi. Semiz xo‘roz, tuxum, yog‘-go‘sht va hokazo 

noz-ne’matlar haqida gapirmay ham qo‘ya qolaylik. U yerda ruhoni-

yning oldiga tushadigan odam bo‘lmaydi, bironta to‘y-hasham usiz 

---

211

o‘tmaydi, allada aziz, to‘rvada mayiz bo‘lib yuradi u, xullas, hurmatini 

joyiga qo‘yishadi.

Janob Kastaned xonasiga kirib ketishi bilan to‘da tarqalib, 

kichik-kichik guruhlarga bo‘linib ketdi. Jyulen bu guruhlardan 

birontasiga ham qo‘shilmadi: talabalar, go‘yo u qo‘tir itdek, undan 

o‘zlarini olib qochishardi. U guruhlardagi talabalarning «dov yoki 

chuv», deb galma-gal tanga otishayotganini ko‘rdi. Agar tanga dov 

kelsa, o‘rtoqdari unga nazr-niyozi mo‘l bo‘lgan qavmga ega bo‘lar 

ekansiz, deyishardi.

So‘ngra turli hikoyalar boshlandi. Mana, allaqaysi yosh bir ruhoniy 

qo‘lini Injilga qo‘yib qasam ichganidan so‘ng, bir yil o‘tar-o‘tmas keksa 

kyurening oqsochiga bitta semiz quyonni tuhfa qilibdi, shundan so‘ng 

chol uni o‘ziga vikariy qilibdi. Oradan bir necha oy o‘tgach, keksa 

kyure bandalikni bajo keltiribdi-yu, haligi yigit ajoyib qavmga ega 

bo‘libdi-qo‘yibdi. Boshqa bittasi esa juda boy qavmdagi munkillab 

qolgan kyurega ustalik bilan o‘rinbosar bo‘lib olibdi: u falaj bo‘lib 

qolgan keksa kyure tanovul qilgani o‘tirgan zahoti yugurib kelar 

ekan-da, jo‘jani qoyilmaqom qilib kesib berarkan.

Barcha sohalardagi yosh yigitlar kabi seminaristlar ham bunday 

hiyla-nayranglarning kuchini ancha bo‘rttirib tasavvur qilishardiki, 

zero buning yosh yigitlar xayolini o‘ziga rom etadigan qandaydir 

g‘aroyib tomoni bor edi.

«Men ham o‘zimni shunday gaplarga odatlantirishim kerak», 

– deya o‘ylardi Jyulen. Agar ular sosiska yoki boy qavmlar haqida 

so‘zlashishmasa, gap cherkov ta’limining kundalik ishlari, yepiskop-

lar bilan prefektlar, kyurelar bilan merlar orasidagi ixtilof to‘g‘risida 

ketardi. Ana shunda Jyulen ularning dilida yana boshqa bir Xudo 

borligini sezib qolardiki, u birinchisidan ham dahshatliroq va 

qudratliroq bo‘lib, bu boshqa xudo papa edi. Ular o‘zaro sekingina, 

– o‘shanda ham faqat janob Pirar eshitib qolmasligiga ishonchlari 

komil bo‘lganida, – papa har bir prefekt, har bir merni shaxsan o‘zi 

shu boisdangina tayinlamaydiki, bu ishni u cherkovning katta o‘g‘li 

deb e’lon qilgan Fransiya qiroliga topshirib qo‘ygan, deya ivir-shivir 

gaplashib yurishardi.

Ana shunda Jyulenning xayoliga de Mestrning o‘ziga yaxshi 

ma’lum bo‘lgan papa haqidagi kitobi yordamida obro‘ orttirish 

fikri kelib qoldi. U chindan ham o‘rtoqlarini hayratga soldi, biroq 

bu uning boshiga yana falokat keltirdi. Talabalarga Jyulen ularning 

---

212

dunyoqarashlarini o‘zlaridan ham yaxshiroq bayon qilib bergani  

yoqmadi.

Janob Shelan Jyulenga nisbatan ham, o‘ziga nisbatan ham katta 

ehtiyotsizlikka yo‘l qo‘ygan edi. Chol uni safsata sotmay, to‘g‘ri fikr 

yuritishga o‘rgatgan edi-yu, ammo kichkina odam uchun bunday odat 

jinoyat hisoblanishini aytmoqni unutgandi, zero to‘g‘ri gap tuqqa-

ningga yoqmaydi.

Shunday qilib, Jyulenning suxandonligi uning uchun yangi jinoyat 

bo‘lib chiqdi. Seminaristlar uni g‘iybat qila-qila, aloha, unga nisbatan 

dillaridagi butun dahshatni izhor qiladigan nom topishdi: ular Jyu-

lenga Martin Lyuter deb laqab qo‘yishdi, – o‘zi faxrlanib yuradigan 

o‘sha iblisona mantiqi uchun ham bu laqab unga juda mos keladi, 

deyishardi ular.

Yosh seminaristlardan ko‘pchiligining rangi Jyulennikidan ti-

niqroq edi, keyin undan chiroyliroq yigitlar ham bor edi-yu, biroq 

uning qo‘llari oppoq bo‘lib, u o‘ta ozodalikka rioya qilish odatini 

yashira olmasdi.

Mazkur fazilat qahramonimiz taqdir taqozosi bilan tushib 

qolgan  bu  hasrat  mahfilida  sirayam  maqtovga  arziydigan  nar-

sa hisoblanmasdi. Uning atrofidagi isqirt qishloqi yigitlar darhol 

Jyulenni axloqi buzuqqa chiqarib qo‘yishdi. Biz qahramoni-

mizning boshiga tushgan behisob qiyinchiliklarni tasvirlayverib, 

kitobxonning joniga tegmoqchi emasmiz. Masalan, baquvvatroq 

seminaristlardan ba’zilari Jyulenni kaltaklamoqchi ham bo‘ldilar, 

shunda u temir sirkul bilan qurollanib, uni ishga solajagini ishora 

qildi. Axir ishora chaqimchi uchun aytilgan so‘zdek asosli dalil bo‘la  

olmaydi-da.

---

213