Qizil va qora indd

II

Kiborlar jamiyatiga birinchi qadam

Ta’sirli va alomat bir xotira: o‘n sakkiz yoshli 

yigitcha birovning homiyligisiz, yolg‘iz o‘zi kirib 

borgan birinchi mehmonxona! Bironta ayol sal 

qiyo boqib qo‘ysa bas, darhol o‘zimni yo‘qotib 

qo‘yardim. Odamlarga yoqish uchun harakat 

qilgan sayin o‘zim ning shuncha qovusha ol-

mayotganimni his etardim. Mening barcha tasav-

vurlarim haqiqatdan juda yiroq ekan; goh hech 

narsadan-hech narsa yo‘q bironta odamga chin 

ko‘ngildan mehr qo‘yardim, gohida esa xiyol yo-

mon ko‘z bilan qaragan odamni o‘zimga dushman 

deb bilardim. Tortinchoqligim tufayli chekkan 

barcha azoblarim ichra quyosh charaqlab turgan 

g‘oyat ajoyib kun esimda qolgan!

Kant.

Jyulen atrofiga alanglab qaraganicha, hovli o‘rtasida to‘xtadi.

– O‘zingizni vazminroq tuting, – dedi unga abbat Pirar, – miyan-

gizga dahshatli fikrlar kelyapti, keyin – g‘irt yosh bola ham ekansiz! 

Goratsiyning nil mirari (hech narsadan ajablanmaslik) qoidasiga amal 

qilish qani? O‘ylab ko‘rsangiz-chi, axir, manovi behisob malaylar bu 

---

269

yerda angrayib turganingizni ko‘rgach, darhol ustingizdan kula bosh-

lashadi. Ular sizni o‘zlari bilan bir qatordagi kishi-yu, lekin adolatsiz 

ravishda yuqoriroq qo‘yilgan odam, deb hisoblay boshlaydilar. Shun-

dan so‘ng o‘zlarini xushfe’l ko‘rsatib, ezgu maslahat berish, yordam 

ko‘rsatish bahonasida sizni kalaka qilishga harakat qiladilar.

– Shunday qilib ko‘rishsin-chi, – dedi javoban Jyulen labini tishlab, 

darhol odatdagi badgumonligi qo‘zir ekan.

Ular markiz kabineti tomon o‘tib borishar ekan, uyning ikkinchi 

qavatidagi mehmonxonalar sizga, muhtaram o‘quvchim, qanchalik 

serhasham tuyulsa, shunchalik befayz ham ko‘rinardi. Uni barcha ji-

hozlari bilan sizga taklif qilishganida, siz u yerda yashashni istamagan 

bo‘lardingiz. Bu yer kishini esnatadigan va o‘lgudek zeriktiradigan 

nasihatgo‘ylik maskani edi. Biroq bu mehmonxonalarni ko‘rgach, 

Jyulen battar zavqlanib ketdi. «Shunday hashamat ichra yashagan 

odam ham o‘zini baxtsiz his etarmikin!» – deya o‘ylardi u.

Nihoyat, ular bu muhtasham uydagi eng beo‘xshov xonaga 

kirib borishdi: yorug‘lik unga arang tushib turardi. Xonada boshiga 

 oqishtob parik kiygan, ko‘zlari o‘tkir, kichkinagina, ozg‘in yuzli bir 

odam o‘tirgan ekan. Abbat Jyulen tomon o‘girilib, uni o‘sha odamga 

tanishtirdi. Bu markiz edi. Jyulen uni zo‘rga tanidi, zero hozir markiz 

juda muloyim ko‘rinardi. U endi Jyulen Brey-le-Oda ko‘rgan takabbur 

arkoni davlatga sira ham o‘xshamasdi. Jyulenga markizning parigida 

soch juda ko‘pdek tuyuldi. U shu qadar berilib kuzatayotgan ediki, 

hayiqish hatto xayoliga ham kelmadi. Genrix III do‘stining avlodi 

birinchi qarashda unga ancha ko‘rimsiz bo‘lib tuyuldi. U juda ozg‘in 

va pitrak edi. Ammo tez orada Jyulen markizning nazokati suhbat-

doshining ko‘ngliga hatto Bezanson yepiskopining nazokatidan ham 

ko‘proq xush yoqishini sezdi. Bu uchrashuv bor-yo‘g‘i uch daqiqacha 

davom etdi. Ular markizning oldidan chiqishgach, abbat Jyulenga 

qarab dedi:

– Siz markizga xuddi suratni tomosha qilgandek qaradingiz, bu 

odamlar nazokat deb ataydigan narsa xususida o‘zimni juda bilimdon 

deb hisoblamayman, tez orada siz bularning barini mendan yaxshiroq 

bilib olgaysiz, lekin har qalay shuni aytmog‘im kerakki, sizning unga 

takallufsizlik bilan tikilishingiz menga nazokatdan ancha yiroqroq 

tuyuldi.

Ular yana faytonga o‘tirishdi; ko‘chir qandaydir xiyobon oldida 

to‘xtadi. Jyulen abbatga ergashib, katta bino ichiga kirdi-yu, ularning 

---

270

ko‘z o‘ngida bir-biriga tutashib ketgan keng zallar namoyon bo‘ldi. 

Jyulen bu yerda hech qanday mebel jihozlari yo‘qligini payqadi. U 

devorda osig‘liq turgan va, nazarida, qandaydir adabsiz bir manzara 

tasvirlangan ajoyib zarhal soatni tomosha qila boshladi, biroq shu 

payt uning yoniga juda bashang kiyingan va juda xushchehra bir janob 

keldi. Jyulen u bilan bosh irgab salomlashdi.

Janob jilmaydi-da, qo‘lini uning yelkasiga qo‘ydi. Jyulen bir ses-

kanib tushdi va sapchib o‘zini chetga oldi. U g‘azabdan qizarib ketdi. 

Abbat Pirar o‘zining badfe’lligiga qaramay, qotib-qotib kula boshladi. 

O‘sha janob tikuvchi ekan.

– Sizni ikki kunga butunlay ozod etaman, – dedi abbat Jyulenga 

ular ko‘chaga chiqishgach, – shundan keyingina sizni de lya Mol 

xonimga tanishtirmog‘im mumkin. Mening o‘rnimda boshqa odam 

bo‘lganida, sizni birinchi kunlari bu yangi Vavilonda, xuddi bo‘yi 

yetgan qizdek ehtiyot qilgan bo‘lardi. Biroq peshonangizda halok 

bo‘lish yozilgan bo‘lsa, mayli, darhol halok bo‘laqoling, shunda men 

hech bo‘lmasa, doim sizning tashvishingizni tortishdek ahmoqona 

zaifligimdan qutulaman-qo‘yaman. Indinga ertalab manovi tikuvchi 

sizga ikkita kostyum yuboradi, ularni sizga kiydirib ko‘radigan xalfaga 

besh frank berasiz. Ha, aytmoqchi, anavi parijliklar oldida iloji boricha 

kamroq gapirishga harakat qiling. Bir og‘iz so‘z aytsangiz bas, ular 

ustingizdan kulmoq uchun darrov bahona topishadi. Bu jihatdan 

ularning tug‘ma iste’dodi bor. Indinga peshin payti mening oldimga 

yetib bormog‘ingiz shart... Xo‘p, boring, halok bo‘lavering... Ha, unutay 

debman: borib, o‘zingizga poyabzal, ko‘ylak, shlyapa buyurtma qiling, 

mana bu manzillar bo‘yicha.

Jyulen manzillar yozilgan xatni ko‘zdan kechira boshladi.

– Bu markizning xati, – dedi abbat. – Markiz juda faol odam, u 

birovga buyurib o‘tirishdan ko‘ra, hamma ishni oldindan mo‘ljallab, 

o‘zi bajarishni afzal ko‘radi. U o‘zini shu tashvishlardan xalos etmoq 

uchun ham sizni ishga olyapti. Bu betoqat odam bir imo bilan bildi-

rib ketgan barcha ishlarni munosib tarzda bajarmoq uchun aqlingiz 

yetarmikin? Buni kelajak ko‘rsatadi: ogoh bo‘ling!

Jyulen bir og‘iz ham so‘z aytmay, manzili ko‘rsatilgan barcha 

ustalarning oldiga kirib chiqdi; bu ustalarning bari uning hurmatini 

joyiga qo‘yib muomala qilishdi, etikdo‘z esa, uning ismi sharifini 

buyurtmalar daftarida qayd qilar ekan, «janob Jyulen de Sorel», deb 

yozib qo‘ydi.

---

271

Per-Lashez qabristonida qandaydir nihoyatda liberallarcha kayfi-

yatda bo‘lgan va burchiga sodiq bir janob unga marshal Neyning qabrini 

ko‘rsatmoqchi bo‘ldi, zero dono siyosat bu qabrni epitafiyaga

33

 ega 

bo‘lish huquqidan mahrum etgandi. Biroq Jyulen ko‘zlarida yosh bilan 

quchoqlab olgan o‘sha liberal bilan xayrlashgach, soatidan ajralganini 

sezdi. Shunday tajriba bilan boyigan Jyulen ikki kundan so‘ng abbat 

Pirarning huzuriga yetib bordi; ustozi unga uzoq razm solib turdi.

– Bu deyman, hali olifta bo‘lib ketmasangiz go‘rga edi, – dedi 

qovog‘ini solib abbat. Jyulen juda yosh ko‘rinar va shu turishda mo-

tam tutib, qora kiyingan yigitga o‘xshab ketardi; u chindan ham juda 

yoqimtoy edi-yu, biroq mehribon abbatning o‘zi g‘irt provinsiyalik 

bo‘lgani uchun ham Jyulenning yurganida yelkalarini qimirlatish 

odati hali ham qolmaganini payqamadi; provinsiyada esa bunday 

yurish kishini orasta va juda basavlat ko‘rsatadi deb hisoblanardi.

Jyulenning bashangligi markizda mehribon abbatga qaraganda 

mutlaqo boshqacha taassurot qoldirdi.

– Agar janob Sorel raqsdan dars olib tursa, siz qarshilik qilmay-

sizmi? – deya so‘radi u abbatdan.

Abbat dovdirab qoldi.

– Yo‘q, – dedi u nihoyat. – Jyulen ruhoniy emas. Markiz torgina 

yashirin zinapoyaning birvarakayiga ikkitadan pog‘onasini hatlaga-

nicha qahramonimizni derazasi ulkan bog‘ tomon qaragan shinam-

gina mansardaga shaxsan o‘zi boshlab bordi. U Jyulendan tikuvchi 

ayoldan nechta ko‘ylak olganini so‘radi.

– Ikkita, – deya iymanibgina javob qildi Jyulen, shunday arkoni 

davlatning ikir-chikirlarga shu qadar e’tibor berayotganidan xijolat 

tortib.

– Ofarin, – markiz bu so‘zni shunday jiddiy va amirona bir ohangda 

aytdiki, qahramonimiz o‘ylanqirab qoldi. – Ofarin. Bo‘lmasa yana yigir-

ma ikkitasini oling. Mana, yilning birinchi choragi uchun maoshingiz.

Mansardadan pastga tushar ekan, markiz qandaydir keksa bir 

odamni yoniga chiqardi.

– Arsen, – dedi u o‘sha odamga, – siz janob Sorelning xizmatida 

bo‘lasiz.

Bir necha daqiqadan so‘ng Jyulen ko‘rkam kutubxonada yolg‘iz 

o‘zi qoldi. Qanday ajoyib! O‘zining shunday hayajonlanib turganida 

33

 E p i t a f i y a – qabr toshidagi xat (tarj.).

---

272

birov ko‘rib qolmasin uchun u kutubxonaning eng pana burchagiga 

o‘tdi-da, o‘sha yerdan turib kitoblarning yaltiroq jildlarini tomosha 

qila boshladi. «Bularning hammasini o‘qib chiqishim mumkin! – dedi 

u o‘ziga-o‘zi. – Qanday qilib yoqmasin menga bu yer? Janob de Renal 

men uchun markiz de lya Mol qilgan ishning yuzdan birini qilgan 

taqdirda ham, chamasi, o‘zini bir umrga isnodga qolgan deb hisobla-

gan bo‘lardi. Qani, bir ko‘raylik-chi, nimalarni yozishim kerak ekan». 

Ishni tugatgach, Jyulen kitoblar oldiga borishga jur’at etdi; u Volter 

asarlari to‘plamini ko‘rganida quvonchidan jinni bo‘layozdi. U g‘af-

latda qolmaslik uchun yugurib borib kutubxona eshigini lang ochib 

qo‘ydi. Shundan so‘ng u huzur qilib, sakson jildning barini ketma-ket 

varaqlab chiqa boshladi. Jildlarning bari juda ajoyib muqovalangan 

edi, bu eng yaxshi londonlik usta mehnatining nodir mahsuli edi. Boz 

ustiga, Jyulenning xursandligidan boshi osmonga yetmog‘i uchun bu 

hashamatning keragi ham yo‘q edi.

Oradan bir soat o‘tgach, markiz kirib keldi-da, Jyulen yozib qo‘ygan 

qog‘ozlarni ko‘zdan kechirdi va yigit «buning» so‘zini ikkita «n» bilan 

yozganini ko‘rib, hayron bo‘ldi. «Nahot bu yigitning o‘qimishliligi 

haqida abbat aytgan gaplarning bari shunchaki uydirma bo‘lsa?» 

Hafsalasi pir bo‘lgan markiz muloyimlik bilan so‘radi:

– Imlo bobida bilimlaringiz sal bo‘shroq shekilli?

– Ha, shunday, – deya javob qildi Jyulen bu iqror bilan o‘ziga 

qanday ziyon yetkazayotganini hatto xayoliga ham keltirmay. U 

markizning mehribonligidan juda ta’sirlanib ketgandi: shu tobda 

u beixtiyor janob de Renalning betamiz takabburligini eslab ketdi.

«Bu fransh-kontelik abbatcha bilan ovora bo‘lib, vaqtni bekor 

ketkazadiganga o‘xshayman, – deya o‘yladi markiz. – Lekin menga 

vafodor bir odam juda kerak edi!»

– «Buning» so‘zi bitta «n» bilan yoziladi, – dedi unga markiz. – 

Har gal xat yozishni tugatgach, qanday yozilishini yaxshi bilmagan 

so‘zlaringizni imlo lug‘atidan tekshirib ko‘ring.

Soat oltida markiz Jyulenni o‘z xonasiga chaqirtirdi; u yigitning 

oyog‘idagi etikni ko‘rib, ochiqdan-ochiq ta’bi tirriq bo‘ldi.

– Bu mening e’tiborsizligim: sizga har kuni soat besh yarimda 

kiyinib olmog‘ingiz lozim deb aytishni unutibman.

Jyulen unga tushunmay qarab turardi.

– Men paypoq kiymog‘ingiz lozimligini nazarda tutyapman. Arsen 

sizga buni eslatib turadi. Bugun esa siz uchun kechirim so‘rayman.

---

273

Shunday deya markiz zarhal yugurtirilganidan lov-lov yonib 

turgan mehmonxona eshigini lang ochdi-da, Jyulenni oldinga o‘tkaz-

moqchi bo‘ldi. Bunday paytlarda janob de Renal albatta birinchi 

bo‘lib kirmoq uchun eshik oldida qadamimni tezlatardi. Avvalgi 

xo‘jayinining shunday maydakashligiga o‘rganib qolgani tufayli Jyu-

len podagra kasalidan azob chekib yuradigan markizning oyog‘ini 

qattiq bosib oldi. «Obbo, hammasi yetmaganday u yana beso‘naqay 

ham ekan-ku», deya xayolidan o‘tkazdi markiz. U Jyulenni baland 

bo‘yli, g‘oyat ulug‘vor bir ayolga tanishtirdi. Bu markiza edi. Jyulen, 

o‘zining takabburligi bilan u Verrer okrugi prefekti yordamchisining 

xotini – de Mojiron xonimga o‘xshab ketar ekan, deya dilidan o‘tkazdi. 

O‘sha xonim Sen-Sharldagi tantanali ziyofatlarda kekkayib, savlat 

to‘kib o‘tirar edi. Mehmonxonaning dabdabali hashamatidan biroz 

hayiqqan Jyulen markizning aytgan gapini eshita olmadi. Markiza 

unga xiyol ko‘z qirini tashlab qo‘ya qoldi. Mehmonxonada yana bir 

necha erkak kishi bor edi. Jyulen ular orasida bultur Brey-le-Oda-

gi tantanali marosim paytida o‘zi bilan juda muloyim gaplashgan 

yoshgina Agda yepiskopini ko‘rib behad quvonib ketdi. Yosh prelat, 

chamasi, Jyulenning o‘ziga iymanibgina, tanirmikin, degan bir umid 

bilan tikilishidan qo‘rqib ketdi shekilli, bu provinsiyalikni tanishni 

xayoliga ham keltirmadi...

Jyulenga bu mehmonxonada yig‘ilgan odamlar o‘zlarini allanechuk 

ma’yus va soxta tutayotgandek tuyuldi. Parijda odamlar odatda sekin 

gapirishadi va arzimagan narsaga hayajonlanib o‘tirishmaydi.

Mehmonxonaga murti sabza urgan, rangi oppoq va bo‘y-basti 

juda kelishgan bir yigit kirib kelganida soat olti yarim bo‘lib qolgandi. 

Yigitning boshi nihoyatda kichkina edi.

– Doim shunaqa kechikib kelasiz, – dedi markiza, yigit uning 

qo‘lini o‘par ekan.

Jyulen bu graf de lya Mol ekanini angladi. Jyulenga u birinchi 

qarashdayoq juda dilbar yigit bo‘lib ko‘rindi.

«Nahotki, – deya o‘yladi Jyulen, – shu yigit o‘zining haqoratli haz-

il-mazaxlari bilan meni bu xonadondan qochib ketishga majbur etsa?»

Graf Norberga razm solar ekan, Jyulen uning shporli etik kiygani-

ni payqab qoldi. «Men esa, chamasi, past tabaqa kishisi bo‘lganim 

uchun ham tufli kiyib yurishim kerak ekan-da?» Barcha stol atrofiga 

o‘tirdi; Jyulen markizaning tovushini ko‘tarib, kimgadir tanbeh ber-

ganini eshitib qoldi. Shu zahoti uning ko‘zi oq-sariq sochli, g‘oyat 

---

274

xushbichim bir qizga tushdi. U stol yoniga kelib, Jyulenning qarshi-

siga o‘tirdi. Qiz unga sirayam yoqmadi; biroq durustroq razm solib 

qaragach, Jyulen bunday chiroyli ko‘zlarni birinchi marta ko‘rayot-

ganini tushundi, lekin bu ko‘zlar qizning nihoyatda shavqsiz ekan-

ligidan dalolat berib turardi. So‘ngra Jyulen bu ko‘zlarda zerikish 

ifodasini uqdi, bu nigohlar uning atrofga sinchiklab razm solishini, 

lekin, shu bilan birga, doimo o‘zini ulug‘vor tutishi lozimligini eslatib 

turardi. «De Renal xonimning ko‘zlari ham juda chiroyli edi, – deya 

o‘ylardi u, – barcha unga shu haqda gapirardi. Lekin uning ko‘zlari 

manovi qiznikiga sira ham o‘xshamasdi». Mademuazel Matilda-

ning, – barcha uni shunday atamoqda edi, – ko‘zlarida ba’zan yilt 

etadigan uchqun ziyraklik alomati ekanini tushunishga esa Jyulen 

hali tajribasizlik qilardi. De Renal xonimning ko‘zlari yonganida 

esa – bu ehtiros alangasi yoki uning oldida biron qabih ishni gapi-

rishganda, undan g‘azablanish yolqini bo‘lardi. Ziyofat oxirida Jyulen 

mademuazel de lya Mol ko‘zlaridagi bu o‘zgacha chiroyni yaxshi 

tavsiflaydigan so‘z topdi. «Uning ko‘zlari porlab turar ekan», dedi 

u o‘zicha. Umuman olganda esa qiz Jyulenning ko‘ziga borgan sayin 

xunukroq ko‘rinayotgan onasiga juda ham o‘xshab ketardi. Shundan 

so‘ng Jyulen unga ortiq qaramay qo‘ydi. Lekin graf Norber unga 

har tomondan dilbar yigit bo‘lib ko‘rinardi. Jyulen unga shu qadar 

mahliyo bo‘lib qolgan ediki, yosh grafga hasad qilish yoki o‘zidan 

boyroq va nasl-nasab jihatidan ustunroq bo‘lgani uchun undan 

nafratlanish qahramonimizning hatto xayoliga ham kelmadi. Markiz 

esa, Jyulenning nazarida, ochiqdan-ochiq zerikib o‘tirardi. Ikkinchi 

taomni tortishayotgan payti u o‘g‘liga qarab dedi:

– Norber, marhamat qilib janob Jyulen Sorel bilan tanishib qo‘y. 

Men uni hozirgina o‘z shtabimga ishga oldim va uni odam qilmoq-

chiman, agar bunning imkoni bo‘lsa, albatta.

– Bu yigit – mening kotibim, – dedi markiz yonida o‘tirgan odam-

ga, – u «buning» so‘zini ikkita «n» bilan yozadi.

Barcha Jyulenga qaradi. U, asosan, Norber tomonga qarab xiyol 

ta’zim qilib qo‘ydi, lekin umuman olganda uning ko‘z-qarashi ham-

maga yoqdi.

Markiz mehmonlarga Jyulenning qanday ma’lumot olganini 

aytgan ekan shekilli, ulardan biri yigitni Goratsiy haqida savolga 

tuta boshladi. «Xuddi ana shu Goratsiy haqidagi gaplarim bilan Be-

zanson yepiskopiga yoqib qolgan edim, – deya xayolidan o‘tkazdi 

---

275

Jyulen. – Chamamda, ular shundan boshqa muallifni bilishmaydigan-

ga o‘xshaydi». Shu daqiqadan e’tiboran u darhol o‘zini bosib oldi. 

Jyulen o‘zini bosib olishga sira urinmadi, chunki u hozirgina o‘zicha 

manovi oyimtilla de lya Mol ayol sifatida meni hech qachon o‘ziga 

rom etolmaydi, deya ko‘ngliga tugib qo‘ygandi. Erkaklarga nisbatan 

esa u seminariyadan so‘ng butunlay hurmatini yo‘qotgan va ulardan 

hayiqmay qo‘ygan edi. Agar manovi yemakxona shu qadar hasham-

dor bo‘lmaganida u o‘zini butunlay dadil tutgan bo‘lardi. Aslida esa 

hamma gap har biri ikki odam bo‘yi keladigan manovi oynalarda 

edi – u o‘qtin-o‘qtin shu oynalarga ko‘z tashlab, ularda o‘zi bilan 

Goratsiy haqida bahslashayotgan suhbatdoshining aksini ko‘rar va 

birmuncha xijolat tortar edi. Provinsiyadan kelgan odam uchun Jyu-

lenning jumlalari unchalik uzun emasdi. Uning ko‘zlari chiroyli edi, 

tortinchoqligidan goh jur’atsizlik, gohida esa yaxshi javob berganidan 

quvonch porlab turgan nigohi yanada ravshanroq chaqnab ketardi. 

Bu imtihon zerikarli ziyofatni birmuncha jonlantirib yubordi. Markiz 

hech kimga sezdirmay Jyulenning suhbatdoshiga, qattiqroq so‘ray-

vering, deganday ishora qildi. «Nahotki u chindan ham biron narsani 

bilsa?» – deya o‘yladi markiz.

Jyulen savollarga javob berar ekan, mulohazalarini ayta turib, 

o‘zini shu qadar bosib oldiki, atrofidagi odamlarga o‘zining ham qan-

daydir fikr-tuyg‘ulari borligini namoyish etdi. To‘g‘ri, yigit bu fikrlarni 

birmuncha qo‘polroq, ba’zan esa noo‘rin bayon qilardi. Albatta, barcha 

uni aqli zukko yigit ekan degan qarorga keldi, deb bo‘lmasdi, zero 

Parijda qanday tilda so‘zlashishlarini bilmaydigan odam uchun bu 

juda amrimahol edi. Biroq uning lotin tili va lotin mualliflarini juda 

yaxshi bilishi yaqqol sezilib turardi.

Jyulenning opponenti Yozuvlar Akademiyasining a’zosi bo‘lib, u 

ittifoqo lotin tilini bilardi. U Jyulenning klassiklarni yaxshi bilishi-

ga ishonch hosil qilib, uni xijolatga solib qo‘yishdan xavfsiramay 

qo‘ygach, ataylab turli chigal savollar bilan uni chalg‘itmoqchi bo‘ldi. 

Bu tortishuvdan qizishib ketgan Jyulen, nihoyat, yemakxonaning dab-

dabali hashamatini unutib, lotin shoirlari haqida suhbatdoshi hech 

qayerda o‘qimagan mulohazalarni bayon eta boshladi. Suhbatdoshi 

vijdoni halol odam sifatida yosh kotibga qoyil qoldi. Uning baxtiga, 

suhbat mavzui o‘zgarib, gap Goratsiyning boy yoki kambag‘al o‘tgani, 

yoki uning Moler va Lafontenning do‘sti bo‘lmish shoir Shapel kabi 

sernazokat, ishqiboz va beg‘am bo‘lib, shunchaki ko‘ngil xushi uchun 

---

276

she’r yozgani, yoki lord Bayronning ayblovchisi Souti kabi qirolning 

tug‘ilgan kuniga atab madhiyalar yozadigan va arkoni davlatlarning 

xayr-ehsoni hisobiga kun ko‘radigan saroy shoiri bo‘lgani to‘g‘risida 

ketdi. Shundan so‘ng darhol Avgust va Georg IV davrlaridagi jamiyat-

ning ahvoli tilga olindi; u davrda ham, bu davrda ham aristokratiya 

bag‘oyat qudratli edi, biroq Rimda hokimiyatni ularning qo‘lidan 

aslida oddiy jangchi bo‘lgan Metsenat tortib oldi, Angliyada esa aris-

tokratlar hukmronligi asta-sekin Georg IV ni Venetsiya doji darajasiga 

tushirib qo‘ydi. Bu suhbat ziyofatning boshida zerikkanidan tong qotib 

o‘tirgan markizni biroz jonlantirgandek bo‘ldi.

Jyulen Souti, lord Bayron, Georg IV kabi zamondoshlarining no-

mini eshitar ekan, hech nimani tushunmasdi, zero yigit bu nomlarni 

birinchi marta eshitmoqda edi. Biroq har gal Goratsiy, Martsial, 

Tatsit va boshqalarning asarlaridan o‘qib bilish mumkin bo‘lgan 

Rim voqealari haqida so‘z ketganida u hammadan bilimdon bo‘lib 

chiqardi. Jyulen uzoq o‘ylab o‘tirmay o‘sha unutilmas oqshomdagi 

suhbat chog‘i Bezanson yepiskopidan eshitgan ba’zi mulohazalarni 

ham o‘zlashtirib yubordi, shuni tan olish kerakki, bu mulohazalar zo‘r 

qiziqishga sabab bo‘ldi.

Shoirlar haqidagi suhbat hammaning joniga tekkach, erini qiziqtir-

gan barcha narsadan zavqlanishni o‘zining burchi deb hisoblaydigan 

markiza nihoyat Jyulenga qarashni lozim ko‘rdi.

– Bu navqiron abbatning kelishmagan qiliqlarini aytmasangiz, 

o‘zi juda o‘qimishli yigitga o‘xshaydi, – dedi markizaga uning yonida 

o‘tirgan akademik. Bu gapning bir necha so‘zlari Jyulenning qulog‘iga 

chalindi.

Bunday tayyor hikmatlar uy bekasining ruhiga juda mos tushardi; 

u Jyulenga berilgan bu nisbatni darhol o‘ziniki qilib oldi-da, akade-

mikni ziyofatga taklif etgani uchun o‘zidan xursand bo‘lib qo‘ydi. «U 

janob de lya Molning vaqtini chog‘ qildi», deya xayolidan o‘tkazdi 

markiza.

---

277