Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

ota, ona, boradi
kabi so`zlarni 
ata, ana, baradi
kabi aytuvchi 
a-
lovchi shevalar va 
yer, yel
deguvchi 
y
- 
lovchilar hamda 
djer, djil
deb aytuvchi 
dj
-lovchi shevalarga bo`linadi. Bu sheva 
vakillarining barchasi millat jihatdan o`zbekdir. Ana shu dialekt va shevalar 
respublikamiz hududida (va undan tashqarida) yashovchi o`zbeklar uchun aloqa 
vositasi (sheva nutqi) bo`lib xizmat qiladi, o`zbek daialektlaridagi mana shu 
xilma-xillik o`quvchilar nutqiga ta’sir etmay iloji yo`q. 
O`zbek xalq shevalaridagi fonetik har xilliklar, ko`p hollarda, o`zbek 
adabiy tilida so`zlarning orfoepik qoidalar asosida talaffuz etishga mone’lik 
qiladi. Bu orfoepik xatolarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Masalan, qipchoq 
dialektiga mansub o`quvchilarning ko`pchiligi so`z boshida adabiy tildagi 
y 
o`rniga 
j 
talaffuz qilishadi 
(yo`q-jo`q, yigit-jigit); u,i,
unlilari bilan boshlangan 
ayrim so`zlarning oldiga
 j
ni qo`shib aytishadi 
(uzum-juzum, iliq- jiliq);
so`zning 
o`rtasida yoki oxirida kelgan 
g`
tovushini 
v
bilan almashtiradi 
(to`g`ri-tuvri, 
tog`-tov), p,k, 
tovushlarini 
b,g,
bilan almashtirib aytishadi 
(qop-qab, ko`k-ko`g)
v.h. bu esa o`quvchilarda orfoepik va orfografik savodxonlikni ta’minlashni 
birmuncha qiyinlashtiradi. 
O`zbek dialektlari morfologik jihatdan ham adabiy til me’yorlaridan 
ma’lum darajada farq qiladi. Masalan, qipchoq dialektiga mansub o`quvchilar 
tomonidan qaratqich kelishigining qo`shimchasi -ningni -ding, -ting shaklida 
qo`llash xollariga tez-tez duch kelamiz. 
O`zbek dialektlarining leksik jihatdan ham adabiy tildan farq qiladigan 
ko`p tomonlari borki, ular dialectal xatolarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi. 
Masalan, o`zbek adabiy tilidagi do`ppi so`zi Toshkentda to`ppi, Samarqandda 
qalpoq, Shaxrixonda qalpoq, Buxoroda kalapo`sh, tovoq so`zi esa Toshkentda 
lagan, Andijonda tovoq, Buxoroda tabaq, Shaxrixonda tavoq shakliga aytiladi. 
O`zbek adabiy tilining me’yorlari bilan xalq shevalari o`rtasidagi bunday 
farqlar ona tili o`qituvchisidan mahalliy dialekt sharoiti va ta’sirining oldini 
olish yuzasidan doimiy isj olib borishni talab qiladi. 
O`qituvchi o`quvchilar nutqidagi dialektal xatolarning ildini olish va 
bartaraf etish uchun qator ish usullaridan foydalanishi mumkin. Masalan, 
talaffuzi qiyin bo`lgan so`zlarning dialektal shakli bilan adabiy – orfoepik 

---

45 
shaklini qiyoslash, so`zlarni adabiy til me’yorlariga muvofiq talaffuz etish, 
o`quvchilar nutqini magnitofon lentasiga yozib olib, qayta eshittirish orqali 
ularning xatolarini aniqlash va tuzatish, mustaqil ravishda dialektal lug`at tuzish 
kabi topshiriqlardan foydalansa bo`ladi. 
Ta’lim prinsiplari bir-biri bilan chambarchas bog`langan, bo`lib, ularga 
qat’iy amal qilish dars samaradorligini oshirish, o`quvchilarni puxta bilim, 
malaka va ko`nikmalar bilan qurollantirish, ularning ijodiy imkoniyatlarini 
tobora kengaytirishga juda katta ijobiy ta’sir ko`rsatadi.