Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

O`zbek tili fanini o`qitish orqali o`quvchilar tafakkurini o`sishiga 
erishish prinsipi. 
Ijodiy tafakkur, ijodiy izlanish mustaqil fikrlash orqali 
rivojlanadi.
Natijada: - o´quvchidagi noma’lum bo´lgan til hodisalarini bilish jarayoni 
faollashadi; 
- egallangan bilimlarning puxtaligi va qiziqarliligi ta’minlanadi; 
- til materiallarini tahlil qilishga qiziqish ortadi.
Demak, tafakkurni o´stirish til mashg`ulotlarida til hodisalarini kuzatish, 
taqqoslash, tasnif qilish, umumlashtirish, o´xshash vositalardan eng qulayini 
to´g`ri tanlay olish ko´nikmalarini shakllantirish asosida yuzaga keladi.
 “Til-me’yor-nutq 
mutanosibligi” prinsipi
. Ma’lumki, ona tili 
mashg`ulotlarida o`quvchilar ko`p hollarda tilga oid nazariy bilimlarni egallash 
bilan o`ralashib qolib, til me’yorlaridan unumli foydalanish, nutqni 
takomillashtirish ustida kam ishlaydilar. Bu hol, shubhasiz, ona tili darslarida 
o`quvchilarning zerikishiga, zo`rma-zo`raki “o`rganilgan” til hodisalarning 
tezda unutilishiga sabab bo`lmoqda.
Maktab ona tili kursining asosiy maqsadi ijodiy tafakkur sohibini 
tarbiyalash, og`zaki va yozma nutqini rivojlantirish ekan, “til-me’yor-nutq 
mutanosibligi’’ prinsipiga qat’iy amal qilmay turib, unga erishib bo`lmaydi. Til 
nima? “Til deganda-deb ta’rif beradi H.Ne’matov,-jamiyatning barcha a’zolari 
uchun avvaldan (oldingi avlodlar tomonidan) tayyor holda keltirib qo`yilgan, 
hamma uchun umumiy, ya’ni qabul qilinishi va qo`llanilishi majburiy, fikrni 
shakllantirish, ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat etadigan birliklar 
hamda bu birliklarning o`zaro birikishi va bog`lanishi belgilovchi qonun-
qoidalar yigindisi tushuniladi”. Demak, til fikrni shakllantirish va uni yuzaga 
chiqarish, birovga etkazish uchun imkoniyat sifatida o`quvchining ongida 
mavjud.
Tilning asosiy qonun-qoidalari, zarur birliklarini (nutq tovushlari, 
qo`shimchalar, so`zlarni), ularning birikish qonun-qoidalarini o`quvchi 
jamiyatdan tayyor holda oladi. Hali ona tilini maxsus o`quv fani sifatida 
o`rganmagan shaxs ham so`zlarni o`zaro biriktirib, gap qura oladi. U o`z fikrini 
boshqalarga bayon qiladi va o`zgalar fikrini tushunadi. Maktabda ona tilidan 

---

40 
beriladigan bilim, malakalar va ko`nikmalar o`quvchining o`zida mavjud 
bo`lgan ana shu imkoniyatlarini kengaytiradi; ya’ni uni o`zbek adabiy tilining 
boy xazinasiga olib kirish orqali fikrni og`zaki va yozma shakllarda to`gri, ravon 
ifodalashga erishtiradi.
Til ichki imkoniyat sifatida aniq bir fikrni xilma-xil usul va vositalar 
yordamida yuzaga chiqaradi. Bu ichki imkoniyat tilda behad ko`p va xilma-
xildir. Me’yor nima? Me’yor tilning mana shu ichki imkoniyatlarini o`quvchi 
ongiga singdiruvchi omildir. Boshqacha qilib aytganda, me’yor nutqni ro`yobga 
chiqarish maqsadida til imkoniyatlaridan foydalanish uchun ko`rsatkichlar 
majmuasi sanaladi. Me’yorning oliy ko`rinishi milliy, adabiy til uslublari, 
mezonlaridir. Milliy, adabiy til me’yorlaridan xabardor o`quvchigina ona tili 
ta’limining so`nggi natijasi matn yaratishga qodirdir. Nutq nima? Nutq til 
imkoniyatlarining yuzaga chiqishi, voqealanishidir. Tilning boy ichki 
imkoniyatlaridan xabardor shaxs o`z fikrini ogzaki va yozma shaklda bemalol 
bayon qila oladi.
Ona tili ta’limida “til-me’yor-nutq” o`zaro chambarchas bog`langan bo`lib, 
birini ikkinchisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Dars mashg`ulotlarida ular o`rtasida 
mutanosiblik o`rnatilmasa, ona tili ta’limining asosiy maqsadi-nutqiy taraqqiyot 
ortda qoladi.