Qayta tayyorlash fakulteti farmakognoziya va dori vositalarini standartlash kafedrasi qayta tayyorlash kursi tinglovchilari uchun

Ma’ruza: Qon tizimining patologiyasi. Trombositopatiyalar
Reja:

1. 
   Gemolitik anemiyalar
   
2. 
   Irsiy gemolitik anemiyalar
   
3. 
   Talassemiyalar
   
4. 
   Aplastik anemiya
   
5. 
   Temir - tanqis anemiya
   
6. 
   Pernitsioz yoki megaloblastik anemiya
   
7. 
   Leykotsitlarning miqdor va sifat jihatdan o’zgarishlari.
   
8. 
   Leykotsitoz va leykopeniyalar, turlari sabablari va klinik axamiyati.
   
9. 
   Leykozlar: ular haqida umumiy tushunchalar, turlari ,tasnifi.
   
10. 
    Leykozlar, etiologiyasi va patogenezi Tayanch so’zlar:
    

l.pernitsiyoz,. makrofaglar, .gemoliz,.xloroz,. degenerativ
1.Gemolitik anemiyalar Gemolitik anemiyalar tug’ma va orttirilgan bo’ladi. Orttirilgan anemiya turli toksik moddalar dori darmonlar v x. lar ta'sirida gemolizning kuchayishidan kelib chikishi mumkin.Anemiyalar tasnifini bilish uchun sferotsitlarning tuzilishini bilish lozim.4.1-rasm




4.1-rasm.Sferotsitlar
Ayrim toksinlar eritrotsitlarga bevosita ta'sir qilib ularni gemolizga uchratadilar, boshqa lari (masalan turli doridarmonlar viruslar, ) eritrotsitlarning buzilgan yuzasiga joylashib olib ularning tabiiy xususiyatini o’zgartirish, antigenga aylantirib ularga qarshi antitanalar hosilqildirib, autoimmun anemiyaga olib keladilar. Odam organizmiga (retsipientga) qon guruxi to’gri kelmagan boshqa odam (donor) ning qon i quyulganda ham g emolitik anemiya paydo bo’ladi. Bunday anemiya izoimmun anemiyalar turiga kiradi.
Tug’ma anemiyaga misol qilib chaqaloqlarning gemolitik kasalligini keltirish mumkin. Kasallik ona bilan bola mustahornida rezus omillar (masalan ona qon ida rezus manfiy, bola qon ida rezus musbat bo’la turib) turli sabablarga ko’ra (masalan, tugilish vaqtida) bolaning qon i ona qon iga o’tib ketsa ona organizmida bolaning eritrotsitlarigaqarshi antitanlar ishlanib chiqib ular keyingi bola qon iga o’tib eritrotsitlarini gemolizga uchratib anemiyaga olib kelishi mumkin.
Gemolitik anemiyalar orasida irsiy turlari ham bo’lib ular turli sabablarga ko’ra eritrotsitlarning har xil sharoitlarga chidamliligining pasayganligi bilan bog’liqdir. Shunday qilib eritrotsitlar gemolizining sababiga ko’ra gemolitik anemiya'ni 3xil turga bo’lish mumkin.

2. 
   rasm .parchalanish sababi eritrotsitlarning o’zida bo’lgan anemiyalar parchalanishga turli zaharli moddalar sabab bo’ladigan anemiyalar parchalanish sababi antitelalar bilan bog’liq anemiyalar gemolitik anemiya'ning bir turlarida eritrotsitlarinng gemolizi hujayra (makrofaglar) ichida bo’lsa, boshqa turlarida gemoliz qon da ham yuzaga kelib, bunday hollarda gemoglobinuriya kuzatiladi.
   

2. 
   Irsiy gemolitik anemiyalar.
   

Ular 3 turga bo’linadilar.
Memranopatiya enzimopatiya gemoglobinopatiya irsiy anemiyalar rivojlanish sababi va mexanizmlariga ko’ra Gemolitik anemiyalar guruxiga kiritiladi ammo ular asosan eritropoezning buzilishi zamirida vujudga
keladilar.Membranopatiya. Bu anemiyada ATF aza, fosfolipidlar va holosterin etishmasligi tufayli eritrotsitlar membranasining o’tkazuvchanligi ortib K-Na nasosi buziladi. Natijada hujayrada natriy va uning ortidan suv to’planadi.
4.2. rasmMikro angiopatik gemolitik anemiya
hujayra bo’kib shakli o’zgaradi (sferik shaklga o’tib koladi). Bunday eritrotsitlar ya'ni sferotsitlar o’z shakllarini o’zgartirish qobiliyatini yo’qotib, taloqda sinuslardan tiqilib o’tadi va oxirida makrofaglar tomonidan gemolizga uchrab anemiya yuzaga keladi.Membrnopatiyada eritrotsitlarning yashash davrining qisqa bo’lishiga yana bir sabab ularning osmotik chidamliligining (rezistentligi) pasayishi bo’lganligi tufayli gemoliz qon da ham yuz berishi mumkin. Bu anemiyada qon ning rang ko’rsatkichi deyarli o’zgarmaydi. Eritrotsitlar sferik shaklda bo’lib o’rta qismi ham to’q bo’yaladi. Leykotsitlar va retikulotsitlar soni deyarli normada bo’lib kasallik og’ir kechganda (masalan gemoliz kuchaygan vaqtlarda, ular ko’payishi mumkin). Eritrotsitlarning osmotik rezistentligi pasayadi, bu ham gemolizga sabab bo’ladi.
Enzimopatiya. Enzimopatiyaga eritrotsitlar membranisida glyukoza 6 fosfatdegidrogenaza fermenti etishmasligiga bog’liq. anemiyani misol qilib keltirish mumkin. Bu anemiyada NADF ning NADF-N ga aylanishi sekinlashib qaytarilgan glutationning hosilbo’lishi buziladi. Natijda turli dorilar ta'sirida hosilbo’ladigan peroksid birikmalar eritrotsitlarning mustahobimustahini shikastlab ularni gemolizga uchratadi. Bu kasallikning ko’rinish alomatlari begak kasalligi tarkalgan mamlakatlarga bezgakka Karshi beriladigan dorilar (primagi, xinin) ta'sirida ko’zatilgan.Gemoglobinopatiya. O’roqsimon, yarimoysimon hujayrali anemiya. Bu anemiya gemoglobinning birlamchi to’zilishida defekt - nuqon borligi tufayli yuzaga keladi. Bemorning qon ida HbS aniklanib (normada HbA) bunday gemoglobin molekulasidagi Hb ning beta zanjirlaridan birida 6 - gidrofil glutamin kislotasi o’rnini Valin egallaganligi, gemoglobinning gipoksiyaga chidamliligini susayishi anemiyaga sabab bo’ladi.Bemorda agar turli sabablarga ko’ra masalan, o’pka

• 
  yurak etishmovchiligi yoki balandlikka ko’tarilish (kasallikning ko’rinishi birinchi marta Afrikadan Amerika tomon parvoz qilgan samalyotda kora tanli yo’lovchilarda ko’zatilgan) va x k . tufayli gipoksiya ro’y bersa, gemoglobin kristall holatiga o’tib eritrotsitlarni o’roqsimon shaklga aylantiradi. Bunday eritrotsitlar 1dan, taloq sinusidan o’tolmay gemolizga uchraydilar, 2 dan qon tomirlarida agregtlar hosilqilib trombozga sabab bo’ladi va turli a'zo va to’qimalarga qon kam borishiga, xavfli oqibatlarga sabab bo’ladi.Bu tur bemor qon ida maxsus usul bilar tayyorlangan qon surtmasida o’roqsimon eritrotsitlarni ko’zatish mumkin. qon da qisman anizositoz, poykilotsitoz, retikulotsitoz ko’zatilishi mumkin.
  

3.Talassemiyalar.
Gemoglobinning polipeptid zanjirlari sintezining buzilishiga bog’liq bo’lib alfa zanjirining sintezi buzilganda alfa - talassemiya, beta zanjirining sintezi buzilganda beta -talassemiya yuzaga keladi . talassemiyada eritrotsitlar a'zolardagi (taloq, jigar va b) makrofaglarda gemolizga uchraydilar. Gemolitik anemiyalarda ko’pincha qon dagi eritrotsitlar Bilan gemoglabin bir tarzda kamayadi, shuning uchun qon ning rang ko’rsatkichi deyarli o’zgarmaydi. Talassemiyada odatda gipoxromiya kuzatiladi, suyak ko’migidagi polixromotofil normoblastlar va sideroblastlar soni ko’payadi. Bo’yalgan qon surtmasida poykilotsitoz, gipoxromiya va nishonsimon eritrotsitlarni ko’rish mumkin. Eritrotsitlarning diametri odattagidan kichik retikulotsitlar soni ko’payib qon da normoblstlar ham uchrashi mumkin. Leykotsitlar soni me'yoridan biroz ko’proq bo’ladi.
Klinik kyechishiga ko’ra talassemiya'ning «kichik» va «katta» deb atalgan turlari bo’lib kichigi geterozigotlarda uchrab uning engil turi hisoblanadi. Kattasi og’ir turi bo’lib gomozigotlrda uchrab kichik yoshdagi davrdan boshlanadi.
Toksik gemolitik anemiya Toksik gemolitik anemiya - anemiyalarning bir turi bo’lib har xil gemolitik toksik moddalar (masalan, arsenil gidrozin, qo’rg’oshin tuzlari saponin, kollorgol va b) ta'sirida yuzaga keladi. Bunday gemolitik toksik moddalar eritrotsitlarni ham periferik qon da , ham qon yaratuvchi to’qimalarda gemolizga uchratib tezlikda og’ir anemiyaga olib keladi.masalan, quyon organizmiga fenil gidrozin yuborilsa, 24 soat utar o’tmas qon da eritrotsitlar soni va gemoglobin miqdorining kamayishini, eritrotsitlarning patologik shakllarini paydo bo’lishini ko’zatish mumkin.
⁴²Toksik gemoltik anemiya'ning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki eritrotsitlarning gemolizga uchrashlaridan tashkari toksinlar ta'sirida gemopoetik (qon yaratuvchi) to’qimalar shikastlanib, ayniqsa og’ir hollarda megoloblastik turdagi eritropoez yuzaga kelishi ham mumkin. Bunday hollarda qon da makrotsitlarva xatto megaloblostlar ham uchrab qon ning rang ko’rsatgichi yuqori bo’ladi. Ilgari anemiyalarni yuqorida keltirilgan turlari bilan bir qatorda qon kartinasiga ko’ra qon da eritrotsitlarning patologik formalariga qarab regenerativ, degenerativ, regenerativ va degenerativ kartinali anemiyalarga bo’lingan. Shunga ko’ra toksik gemolitik anemiyada qon ning kartinasida eritrotsitlarning ham degenerativ ham regenerativ shakllarini ko’rish mumkin. Ya'ni retikulotsitlar polixromotofiliya, normoblastlar bilan bir qatorda aniotsitoz, poykilotsitoz va megolotsitlar hamda megoloblastllarni ko’rish mumkin.Agar qon da eritrotsitlarning regenerativ shakllari ko’p bo’lsa qon ning rang ko’rsatgichi kamayadi, agar qon kartinasida degeneratsiya elementlari ko’p bo’lsa aksincha . Shunday qilib, toksik gemolitik anemiya patogenezi (ham gemoglobinning ham eritropoezning buzilishi bilan bog’liq) va ko’rinishi buyicha murakkab anemiya hisoblanadi.Aplastik anemiya
Aplastik yoki gipopplastik anemiyada qon yaratuvchi to’qimalar bo’linuvchi hujayralar faoliyati pasayishi,pantsitopeniya ya'ni qon hujayralarning hamma turlariningkamayishi kuzatiladi Anemiya sabablari benzol,SS1,levomitsetin,bo’tadion sulfanilamidlar ,radiatsion nurlar va x. k. bo’lishi mumkin .Anemiya quyidagi mexanizmlar tufayli kelib chikishi mumkin: dori modalarning bulinayotgan hujayralarda modda almashinuviga ta'sir qilib ularning ko’payishini tormozlashi bo’linuvchi hujayralarda dorilarning ta'sirini kamaytiruvchi fermentlarda nukson borligi tufayli qon yaratuvchi to’qimalardagi o’sayotgan yosh hujayralarga qarshi ta'sir ko’rsatuvchi ularga nisbatan imunologik jarayonni amalga oshiruvchi antitanalar hosilbo’lish natijasida va x kanemiyaning irsiy shakllari ham mavjud .ularning asosiy sabablaridan biri o’zak hujayralar soni kamligidir.Gipoplast ik anemiyada eritrotsitlar soni va gemoglobin mikdori juda kam bo’ladi,ammo rang ko’rsatkichi o’zgarmasligi mumkin.qon surtmalarida esa normotsitoz,normoxromiya kuzatiladi .kasallik leykopeniya bilan kechadi va organizmning o’zini turli biologik omillardan ximoya qilish qobilyati pasayadi .bu anemiya'ning o’ziga xos ko’rinishlaridan biri trombositlar soni kam bo’lishi tufayli qon ivishining buzilishi natijasida qon ketishidir
Temir tanqis anemiya
Bu anemiya'ning kelib chikishi organizmda temir etishmasligi yoki turli sabablarga ko’ra uning qon tarkibiga kira olmasligi natijasida qon yaratuvchi to’qimalarga gemoglabinning sintez qilinishining buzilishi bilan bog’liq. Eritrotsitlar soni deyarli o’zgarmay turib asosan gemoglobin miqdori keskin kamayishi tufayli bu anemiya gipoksemiya bilan qarakterlanadi. Temir hayot uchun bo’lgan mikroelement bo’lib qator fermentlar tarkibida turli jarayonlarda qatnashadi, lekin gemopoezda u alohida o’ringa egadir. Katta yoshdagi odamlar organizmida 3 - 6 gr temir bo’lib, shundan 70% eritrotsitlar tarkibidagi gemoglobin tarkibiga kiradi. 1 gr temir jigar bilan taloqda zahira holida saqlanadi.
Organizmda qon yaratish uchun temirga bo’lgan talab eritrotsitlarning fiziologik parchalanishi orqali deyarli qon dirilib turiladi. Eritrotsitlarning gemolizi vaqtida ajralib chikkan temirning asosiy qismi gemosiderin holida mononuklear fagotsitlar tizimining (RES) makrofaglari tomonidan yutib olinib keyinchalik qon hosilqilishda ishlatiladi, birok etishmagan qismining o’rni ovqat bilan qabul qilingan temir hisobiga to’ldirilib turildi. Ovqat tarkibidagi temir 3 valentli bo’lib medada erkin HCl ta'sirida undan 2 valentli temir hosilbo’ladi va u ingichka ichakda (asosan 12 barmoq ichakda) annoferritin bilan qo’shilib ferritinga aylanib qon ga so’riladi va qon da beta 1 globulin bilan qo’shilib transferrin tarkibida kerakli to’qimalarga etkaziladi. Shuni aytish kerakki temirning qon dagi oksil bilan qo’shilishi orgaizmning himoya moslanish xususiyatlaridan biri bo’lib temirni siydik bilan yo’qotishdan saqlashga qaratilgandir. qon yaratuvchi to’qimalarda temir tanqisligi ro’y bersa eritrotsitlarda gem va globin sintezi pasayib tarkibida gemoglobinni kam tutgan eritrotsitlar ishlab chikarilib gipoxrom anemiya yuzaga keladi. Bazi vaqtlarda temirning eritrotsitlar membranasiga etarli o’tmasligi natijsida gemoglobin sintezi buziladi va shuning bilan birga bizi temir bilan boqlanuvchi fermentlar (glutationperoksidaza, kattalaza) faoliyati pasayishi natijasida eritrotsitlarning gemolizga uchrashi tufayli ularning umrlari qisqardi ya'ni eritropoez samarasi pasayadi.
Temir tanqis anemiya'ning sabablari:
1.Surunkali qon yo’qotish

2. 
   Temirning ichakdan so’rilishini buzilishi.
   
3. 
   Temirning odatdagidan ko’p sarflanishi.
   
4. 
   Temirning gemoglobin sintezida o’zlashtirilishining buzilishi.
   

1. 
   Temir tanqis anemiya ko’pincha surunkali qon yo’qotishlar natijasida yuzaga keladi.
   

Normada organizm har sutkada 1 mg dan ko’p bo’lmagan miqdorda (teri,ichak epiteliysi va o’t bilan) yo’qotib,uning o’rni ovqat bilan so’rilgan temir hisobiga to’ldirilib turadi.Ayollar menstruatsiya davrida tahminan 15 mg temir yo’qotadilar.
Agar turli sabablarga ko’ra(oshkozon-ichak kasalliklari,jigar kasalliklari,ayollarga xos ba'zi bir kasalliklar)surunkali qon yo’qotishlar natijasida temir tanqis anemiya kelib chikadi.

2. 
   Temirning ichakdan so’rilishini kamayishi me'da va ayniqsa ingichka ichak kasalliklarida kuzatiladi.
   
3. 
   Temirni odatdan ko’p sarflanishi homilador ayollarda,emizikli ayollarda,bolalarda,tez o’sish davrlarda.Ilgari vaqtlarda temir tanqis anemiya'ning diqqatga sazovor turli xloroz (rus tilida blednoe nemoch,ya'ni rangsiz bedarmonlik demakdir) deb atalib uni 2 turga bo’ladilar:
   

1. 
   Ertagi 2.Kechki
   

Ertagi xloroz qizlarda ularning baloqatga etish davrida,kechkisi ma'lum kech yoshli ayollarda jinsiy a'zolarning so’nishi (klimaks) davrida ko’zatilib,bularning asosiy sabablari qayz ko’rishning (menstruatsiya) buzilishi tufayli qon yo’qotish bilan boqlangan.Lekin aniqlashlarga ko’ra,bunday kasallik ayrim hollarda erkaklarda ham ko’zatilishi mumkin.Bolalarning o’sishi bir tekisda bo’lmay,vaqti-vaqti bilan,ayniqsa baloqatga etish davrida tezlanishi mumkin.Bola tez o’sayotgan davrida uning organizmi kislorodga jumladan gemoglobinga,ya'ni temirga talabi ortadi. Agar shu davrda temirning organizmdagi zahirasi etarli bo’lmasa kamqon lik kelib chikadi.4.Gipoxromiya organizmda faqat temirning etishmasligi bilan bog’liq bo’lmay,uning suyak ko’migidagi eritroblastlar tomonidan o’zlashtirilishining buzilishi natijasi ham bo’lishi mumkin.Gemoglobin gem hamda globindan tashkil topgan bo’lib,temir gem qismining tarkibiga kiradi.Gemning sintezi bir necha davrda bo’lib qator fermentlar ishtirokida amalga oshiriladi.Aytilgan fermentlar etarli bul- masa,qon yaratuvchi a'zolarda temir o’zlashtirilishining sidero-akrestik





(akreziya o’zlashtirilmaslik so’zidan) deb atalgan gipoxrom anemiya yuzagakeladi.Temir tanqis anemiyada bemorlar qon ida temir miqdori 2-2,5 mkmolG'l gacha kamayadi(normada temir qon da 13-30 mkmol),sideroakrestik anemiyada temir qon da aksincha ko’payadi.Bu anemiya tug’ma(irsiy) va orttirilgan bo’lishi mumkin bo’lib,orttirilgani har xil zaharli moddalar (mas,qo’rg’oshin),medikamentlar(mas,sil kasalligiga karshi) ta'sirida va avitaminoz (mas,V6)larda kelib chikishi mumkin.Temir tanqis anemiya qon da transferrin etishmasaligi natijasida ham kelib chikishi mumkin.Bunda temir oksil bilan birikmagan bo’lsa siydik bilan ajralishi mumkin.Buyrak kasalliklarida,masalan nefritik sindromda siydik bilan boshqa oqsillar bilan bir qatorda transferrin ham chiqarilib,uning bilan temir yo’qotilib anemiya kelib chiqishi mumkin.Temir etishmaganda anemiya bilan organizmda mioglobin sintezi va temir to’tuvchi nafas fermentlarining etishmasligi sababli turli to’qimalar va a'zolarda,ayniqsa ovqatni hazm qiluvchi a'zolar va yurak miokardida turli atrofik-distrofik jarayonlar kuzatiladi.Gemogrammada birinchi navbatda gemoglobinning keskin kamayganligi ko’zga tashlanib,qon ning rang ko’rsatkichi 0,6 gacha va undan ham kamayishi mumkin.qon surtmasida gipoxromiya,anizotsitoz,mikrotsitoz,poykilotsitoz ko’zatilib,gipoxromiya bilan mikrotsitozning yaqqolligi kasallikning og’ir-yengilligidan dalolat beradi.Retikulotsitlar soni normaga yaqin bo’lib, qon ketish davrlarida biroz ko’payishi mumkin.

2. 
   Pernitsioz yoki megaloblastik anemiya Pernitsioz anemiya organizmda vitamin V12(tsianokobalamin) va folat kislotasi etishmovchiligidan,umuman eritron sistemasi izdan chikishidan kelib chikadi.Suyak ko’migida eritpoezin,eritropoetinlar birlashtirib hujayraning normoblastik turda etilishi nuklein kislotalarning almashinuviga bolikdir.Nuklein kislotalarining almashinuvida vitamin V12 va folat kislotasi qatnashadilar.Nuklein kislotalarning sintezi folat kislotasidan vitamin V12 ta'sirida hosilbo’lgan tetrafolein kislotasi ta'sirida boshqa rilib turiladi.Agar yuqorida aytilgan vitaminlar etishmasa yoki ularning o’zlashtirilishi buzilsa DNK va RNK larning sintezi pasayib,normoblastik eritropoez tuxtaydi va anemiya yuzaga keladi.Anemiya gipoksiyaga olib kelib,eritropoetinlarning ishlab chikarilishi ko’payadi,lekin ularning ta'sirida vitamin V12 va folat kislotasi etarli emasligi sa- babli,embrional davridagiga o’xshab megaloblastik (embrional) eritropoez yuzaga keladi.Bu turdagi eritropoezda eritrotsitlarning etilishi juda sekin bo’lib,hosilbo’lgan hujayralarni yashash muddati qisqa bo’ladi.Organizmda turli a'zolar va to’qimalarda ekstramedulyar (suyak ko’migidan tashqarida) qon yaratuvchi o’choqlarning paydo bo’lishiga qaramay,anemiya kun sayin avj olib,og’irlashib o’limga olib kelishi mumkin.Shuning uchun bu kasallikni birinchi bo’lib aniklagan Adisson va Birmerlar pernitsioz (xatarli, havf soluvchi) anemiya deb atashgan.
   

Pernitsioz anemiyani etiologiyasi.
1.Ovqat tarkibida vitaminlar miqdorining kam bo’lishi.
2.Ichki faktor etishmasligi tufayli va boshqa sabablarga ko’ra vitaminlar kam so’rilishi.
3.Vitaminlarning ko’p sarf qilinishi.
4.Vitaminlarning transporti va depolarda saqlanishini buzilishi.
5..Vitaminlarning o’zlashtirilishining buzilishi.
1.Vitamin V12 organizmga gusht,pishlok,sut,jigar,taloq,buyrak bilan kabul qilinadi.Organizmnnig vit V12 ga talabi bir sutkada 5 mkg bu- lib,organizmdagi zaxirasi (asosan jigarda) 5 mg ga teng bo’lib,3 yilga etishi mumkin.Bu sababga ko’ra anemiya o’zok och kolgandagina bo’lishi mumkin.
⁴³2.So’rilishining buzilishi turli kasalliklarda me'da-ichak sistemasida parchalanib,qon ga surilmasligi mumkin.Ilgari pernitsioz anemiya gemopoetik omil etishmasligidan kelib chikadi deb,uni tashki hamda ichki faktorlarga (omillarga) bo’lishgan: tashki faktor gushtli ovqatlar tarkibida kirib me'da shillik pardasida ishlanib chikuvchi ichki faktor bilan birikib,eritropoezni boshqa radi va shulardan biri,odatda ichki faktor etishmasa pernitsioz anemiya kelib chikadi deb aytganlar.Keyinchalik turli ilmiy-amaliy tekshirishlar natijasida tashki faktor vit.V12 , ichkisi gast- romukoproteidda ekanligi aniklandi.
⁴⁴Vitamin V12 organizmga oksil bilan birikkan holda kabul qilinadi.Me'dada proteolitik ferment ta'sirida oksildan ajraladi va o’zini parchalashdan saklovchi (Kasll ichki faktori deb ataladi) gastromukoprotein birikib ichakka o’tadi.So’ng qon ga so’rilib qon da maxsus oksil bilan birikib transtsianokobalamin holida kerakli to’qimalarga etkazib beriladi.Agar me'dada ichki omil etarli bulmasa,vitamin V12 qon ga so’rilmay anemiyaga sabab bo’ladi.Bu ko’pincha me'da shillikpardasining atrofiyasi natijasida xlorid kislota,pepsin va ayniqsa ichki omil gastromukoprotein sintezining etishmasligi bilan bog’liqdir.
Vitamin V12 so’rilishining buzilishi turli ichak kasalliklarida mas,SPRU-chillajar,bolalarda uchraydigan selnakiya va b.k. bo’lishi mumkin bo’lib,bularning ichki faktorga aloqasi yo’qdir.Bunday hol bir xil gijja kasalliklarida ham bo’lib,vitaminni gijjalar iste'mol qilishi bilan bog’liqdir.

1. 
   Vitaminlarning ko’p sarf qilinishi xomilador ayollarda bo’lishi mumkin yoki turli sabablarga ko’ra vitamin parchalanishi mumkin (mas,tashib yuruvchi oksillar bilan qo’shilmasa yoki ba'zi ayollarda kuzatiladigan toksikozlarda).
   
2. 
   2.Anemiyaga sabab vitaminning transport qilinishi va depolarda etarli miqdorda to’planmasligidan (gepatitlar,jigar sirrozi oqibatida) bo’lishi mumkin.
   

2. 
   Ayrim hollarda anemiya vitamin V12 ning qon yaratuvchi to’qimada eritropoez uchun o’zlashtirishi uchun zarur bo’lgan fermentlarning etishmasligi tufayli kelib chikishi mumkin.Bunday anemiya akrestik anemiya deb atalib,anemiya bemorlar qon ida vitamin V12 ning qon tsentratsiyasi yuqori bo’lishi bilan kuzatiladi.Pernitsioz anemiyada vitamin V12 va folat kislotasi etishmasligidan ovqat hazm qiluvchi a'zolar shillik kavati epiteliysida atrofik-yallig’lanish jarayonlari (glossit,stomatit,ezofagit,axilik gastrit,enterit) rivojlanadi.Natijada me'daning sekretor faoliya- ti,ichakning so’rish qobiliyati susayib,turli oqibatlarga,jumladan vitaminlar tanqisligiga olib kelishi mumkin.
   

Pernitsioz anemiyada vitamin V12 etishmasligi natijasida nerv hujayralariga toksik ta'sir ko’rsatuvchi metilmalon kislotasi va undan hosilbo’luvchi kahrabo kislotasi to’planadi.Ulardan tashqari nerv hujayralarida tuzilishi o’ziga xos o’zgacha bo’lgan yo- kislotalaridan hosilbo’lmay,ular aksonni shikastlaydilar.Natijada orka miyaning orka va yon ustunlarida mielin hosilbo’lishining buzilishi natijasida degenerativ o’zgarishlar kelib chikadi.Bosh miya va periferik nervlarda ham shikastlanishlar ro’y berib qator nevrologik o’zgarishlar kuzatiladi.
Ichki omilning etishmasligi bilan bog’liq bo’lmagan yoki "pernitsiozga" o’xshagan(ichak,gijja kasalliklari,homiladorlik va b.k.) anemiyalarda bemorlarning tilida,me'da va nerv sistemasida yuqorida keltirilgan o’zgarishlar odatda ko’zatilmaydi,lekin qon da gematologik o’zgarishlar pernitsi­oz anemiyaga xos o’zgarishlarga o’xshash bo’ladi.
⁴⁵Megaloblastlar bo’lganligi sababli hujayralar sitoplazmasi qizil,ko’pchiligi oksifil,chunki megaloblastik eritropoezda hujayralarda gemoglobinning sintezi erta boshlanadi.Vitamin V12 etishmasligida leykopoezning ham sustlashishi ko’zatilib,bemorlarda leykopeniya ko’zatilib,leykotsitlarning soni ayniqsa neytrofillar kamayish hisobiga (neytropeniya) bo’ladi.Neytrofillarda yadrosining o’ngga siljishi kuzatiladi,ya'ni kancha segmentlarining soni ko’p (gipersegmentatsiya) neyrofillar asosiy o’rin to’tadi.Shu bilan birga eozinofillar hamda monotsitlar soni kam bo’lib,nisbatan limfotsitoz kuzatiladi.Eozinofillar kamayishi "pernitsiozga o’xshash" anemiyalarda ko’zatilmaydi.Masalan,gijja kasalligida aksincha ko’payadi.Shunday qilib,pernitsioz anemiya vitamin V12 va folat kislotasining etishmovchiligidan kelib chikuvchi anemiya bo’lib,uning mexanizmi eritropoezning buzilishi bilan bog’liq.qon ning rang ko’rsatkichiga qarab,giperx- rom,eritropoezning turiga qarab-megaloblastik,qon kartinasiga qarab degenerativ,qon yaratuvchi to’qima faoliyatiga qarab giporegenerator(sustkash(unumsiz) anemiya bo’lib, qon da eritrotsitlarning degeneratsiya patologik shakllarining paydo bo’lishi bilan ifodalandi.Leykotsitlar organizmda asosan himoya vazifasini o’taydi.Leykotsitlar sitoplazmasida donachalar tutish yoki tutmasligiga qarab 2 guruhga bo’linadi:

1. 
   Granulotsitlar(donador leykotsitlar ).Ularga eozinofil,bazofil, neytrofillar kiradi.
   

2.. Agranulotsitlar(donasi leykotsitlar)Ularga limfotsitlar va monotsitlar kiradi.
Odam organizmida normada 1mkl qon da leykotsitlar soni 4-9 ming bo’ladi Shu qon ni 100 foiz deb olsak, shundan 1-6 foizini tayog’cha yadroli neytrofillar ,45-70 foizini segment yadroli neytrofillar ,0-5 foizini eozinofillar, 0-1 foizini bazofillar ,18-40 foizini limfotsitlar ,2-9 foizini monotsitlar, tashkil etadi. Bu sonlar leykotsitar formulani ifodalaydi .Leykotsitar formula deb leykotsit turlarini bir-biriga bo’lgan foiz nisbatini ifodalovchi ko’rsatgichiga aytiladi .Juda ko’p kasalliklar vaqtida bu ko’rsatuichlar o’zgaradi.Leykotsitlarning sifat jihatdan o’zgarishlari turli xil kasalliklar paytida kuzatiladi,ularga misol qilib leykotsitlar sitoplazmasida toksik donachalarni hosilbo’lishi ,plazmatik vakuolalarni hosilbo’lishi,Dele tanachasini hosilbo’lishi ,Alder -Reyli anomaliyasini,Chediaka-Xigasi sindromini, Mey -Xegglina anomaliyasini keltirish mumkin.Bulardan tashqari neytrofillarda kuzatiladigan gipersegmentatsiyani misol qilish mumkin.
Leykotsitlar sonining ko’payishi-LEYKOTSITOZ, kamayishi-LEYKOPENIYA deyiladi.
Leykotsitoz biologik ahamiyatiga ko’ra 2 xil bo’ladi:

1. 
   fiziologik leykotsitoz-turli xil fiziologik holatlar (ovqatlangandan so’ng,jismoniy mehnatdan so’ng, homiladorlik )da kuzatiladi.Bunda leykotsitar formula deyarli o’zgarmaydi va leykotsitlar soni hiska vaqt davomida bir ozgina ko’payadi.
   
2. 
   Patologik leykotsitoz-turli patologik holat va kasalliklar vaqtida yuzaga keladi.Bunda leykotsitlar soni sezilarli darajada ko’payadi va uzoq davom etadi.patologik leykotsitoz ko’pincha o’tkir infektsion kasalliklarda,
   

o’tkir yallig’lanish jarayonida,mustahar-xil omillar ta'sir etganda ,nekrotik jarayonlarda ,ko’p qon yo’qotilganda sodir bo’ladi.
Leykotsitozlar rivojlanish mexanizmiga ko’ra 3 xil bo’ladi:

1. 
   -chin leykotsitoz. Bu turli sabablarga ko’ra leykopoezning kuchayishidan kelib chiqadi ,u turli kasalliklarda kuzatiladi.
   

1. 
   Taqsimlanishning buzilishidan kelib chiqadigan leykotsitoz. Leykotsitlar odatda qon ishlab chiqaruvchi to’qimada hosil bo’lib, ularning etilganlaridan taxminan 60% ko’mik tomirlarda saqlanib ,40% periferik qonga o’tadi.qonga o’tgan leykotsitlarning bir qismi erkin suzib yuradi ,holgan qismi turli a'zolar(o’pka, taloq, jigar)da saqlanadi.Ma'lum hollarda a'zolardagi leykotsitlar qon ga o’tib leykotsitoz yuzaga kelishi mumkin.
   

⁴⁶3.Aralash leykotsitoz.Bunda yuqoridagi 2 holat xam kuzatiladi.

2. 
   Taqsimlanishning buzilishidan kelib chiqadigan leykotsitoz.Leykotsitlar odatda qon ishlab chiqaruvchi to’qimada hosilbo’lib ,ularning etilganlaridan taxminan 60% ko’mik tomirlarda saqlanib ,40% periferik qon ga o’tadi.qon ga o’tgan leykotsitlarning bir qismi erkin suzib yuradi ,holgan qismi turli a'zolar(o’pka, taloq, jigar)da saqlanadi.Ma'lum hollarda a'zolardagi leykotsitlar qon ga o’tib ,leykotsitoz yuzaga kelishi mumkin.
   
3. 
   Aralash leykotsitoz.Bunda yuqoridagi 2 holat xam kuzatiladi.
   

Patologik leykotsitozning rivojlanish mexanizmi- turli kasalliklar paytida leykopoezning stimullanishi va leykotsitlarning qon ga chiqishining tezlashishi hisoblanadi.Leykopoetik to’qima(mieloid,limfoid)ning bakteriya va uning toksinlari,ximiyaviy agentlar,to’qimalarning parchalanish mahsuloti(nukleoproteidlar),hamda leykotsitlarni o’zini parchalanishi oqibatida giperplaziyaga uchrashi ham muhim rol o’ynaydi.
Neytrofil leykotsitoz(neytrofiliya). Ko’pgina infektsiyalarda, yiringli yallig’lanish qo’zg’atuvchilari (streptokokk, stafilakokk, meningokokk) ta'sirida, kalla jarohatlarida, miokard infarktida,o’tkir qon yo’qotish hollarida kuzatiladi.(Shilling bo’yicha leykotsitar formula chapga siljiydi.)Eozinofil leykotsitoz(Eozinofiliya) Parazitar invaziya ,parazitar kasalliklar va surunkali mielozda kuzatiladi.Trixinellyozda,jigar exinokokki,askaridozda eozinofillar miqdori 30%gacha ko’payadi.Eozinofiliya allergik kasalliklar uchun ham xarakterlidir,bu eozinofillarning gistaminni inaktivlanishida qatnashishi bilan bog’liq.

2. 
   rasm Limfoblast va mieloblastlar 4.5 rasm Infeksion mononukleozda limfositlar atipizmi
   

Bazofil leykotsitoz(Bazofiliya).Kam uchraydi, u qon sist emali kasalliklari-surunkali mieloz,eritremiyada kuzatiladi.
Absolyut limfotsitoz limfatik leykoz,ko’kyo’tal,surunkali infektsion kasalliklar(sil,sifilis)da va Bazedov kasalligida kuzatiladi.Nisbiy limfotsitoz qorin tifi,gripp,qizamimustah kabi kasalliklarda kuzatiladi.Monotsitoz.Monotsitlar miqdori 8%dan oshib ketadi.
Monotsitlar qon dagi aktiv fagotsitlar hisoblanadi.Monotsitlar o’tkir infektsion va virusli kasalliklarda vaqtinchalik ko’payadi va uzoq davom etuvchi monotsitoz surunkali sodda jonivorlar ko ’ zmustahatadigan kasalliklar(septik endokardit,malyariya, infektsion
mononukleoz,leyshmanioz)da kuzatiladi.Monotsitlar miqdori limfatik to’qimagi limfogranulematozda ham ko’payadi.
Leykopeniya.Leykotsitlar sonining 1 mm3 qon da (4000 dan kamayishidir.U kelib chiqish mexanizmiga ko’ra quyidagi o’zgarishlarning natijasi bo’lishi mumkin:

1. 
   qon yaratuvchi to’qimalarda leykopoezning sustlashuvi;
   

2, Periferiyada leykotsitlarni odatdagidan ko’p parchalanishi;
3.Leykotsitlarni tamustahsimlanishini o’zgarishi,ularni turli a'zolarda to’planib qolishi.
Leykopeniya ba'zi bakterial infektsiyalar paytida kuzatiladi ,masalan quyidagi infektsiyalar- ichterlama,paratif,brutsellyoz,tulyaremiya,endokarditning ayrim o’tkir septik shaklida,miliar silda, virusli gepatit,gripp,qizamimustah,qizilcha, turli mielotoksik omillar ,turli dorilar(tsitotaksiklar yoki immunodepressantlar ta'sirida),o’tkir leykozda,xroniosepsisda(uzoq vaqt davomida mikroblarga qarshi rivojlangan leykotsitoz oqibatida kon yaratuvchi to’qima toliqadi,so’ng foaliyati pasayib,leykopoez susayadi),temir taqchil anemiyani og’ir turlarida,pernitsioz anemiyada, raxit kasalligida kuzatiladi. LEYKOZ-gemoblastoz (qon hujayralaridan kelib chiqadigan o’smalar ) ning bir turi bo’lib,birinchi navbatta suyak ko’migining shikastlanishi bilan ifodalanadi. Leykozlar o’sma xarakteriga ega bo’lgan, qon ning sitemali kasalligi hisoblanadi. Leykozning morfologik va klinik belgilari: hujayralar giperplaziyasi, hujayra atipizmi, metaplaziyasi kabilar hisoblanib,periferik qonga diferentsiatsiya darajasi etuk bo’lmagan yoki tamoman differtsiatsiyalashmagan hujayralarning chiqarilishi bilan xarakterlanadi,hamda moddalar almashinuvining buzilishi, kaxeksiya va o’lim bilan tugaydi.

• 
  Leykozni o’ziga xos xususiyatlari:
  
• 
  qon yaratuvchi organlarda giperplaziya va metaplaziyasi.
  
• 
  Gemopoezda qatnashmaydigan organ va to’qimalarda (jigar, buyrak, teri osti klechatkasi, ichak va boshqa larda) qon yaratish o’choqlarining paydo bo’lishi.
  
• 
  Kasallikning klinik kyechishiga ko’ra leykozlar quyidagi turlarga bo’linadi:
  
• 
  l.o’tkir leykoz
  
• 
  surinkali leykoz
  
• 
  Leykozni o’ziga xos xususiyatlari:
  
• 
  qon yaratuvchi organlarda giperplaziya va metaplaziyasi.
  
• 
  Gemopoezda qatnashmaydigan organ va to’qimalarda (jigar, buyrak, teri osti klechatkasi, ichak va boshqa larda) qon yaratish o’choqlarining paydo bo’lishi.
  

Kasallikning klinik kyechishiga ko’ra leykozlar quyidagi turlarga bo’linadi: l.o’tkir leykoz

2. 
   surinkali leykoz qonning morfologiyasiga qarab leykozlar quyidagicha bo’lishi mumkin: limfoleykoz- limfotsitar sistemaning shikastlanishidan yuzaga keladi, uning o’tkir va surunkali turlari mavjud.
   

⁴⁸mieloleykoz- mieloid to’qimaning shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Uning mustahuydagi turlari bor:

1. 
   mieloleykoz- o’tkir yoki surunkali
   
2. 
   monotsitar leykoz- o’tkir yoki surunkali
   

v) eritrotsitar leykoz - o’tkir eritromieloz va eritremiya(Bang kasalligi) g) trombotsitar leykoz- o’tkir yoki surunkali
qon ning morfologiyasiga qarab leykozlar quyidagicha bo’lishi mumkin:
Gematologik kasalliklarni tashhis qilishda biokimyoviy va gematologik analizatorlardan foydalaniladi


4.7.rasm.Gematologik analizatorlar



Turli xildagi anemiyalarda tashhis qoyish uchun yuqoridagi analizatorlardan foydalaniladi. b) monotsitar leykoz- o’tkir yoki surunkali
v) eritrotsitar leykoz - o’tkir eritromieloz va eritremiya(Bang kasalligi) g) trombotsitar leykoz- o’tkir yoki surunkali
Leykozlar etiologiyasida quyidagi omillarning ahamiyati e'tirof etilgan:
-onkogen viruslar -ionlovchi radiatsiya -kimyoviy kantserogenlar
⁴⁹Bu omillar ta'sirida suyak ko’migidagi blast hujayralarda mutatsiya, diferentsiatsiyalashish va bo’linib ko’payish ustidan epigenom boshqa ruvining buzilishi yuzaga keladi. Natijada suyak ko’migida avvalgiday yoki undan ham tezlikda bo’linib ko’payuvchi diferentsiatsiya darajasi susaygan yoki tamoman buzilgan hujayralar kloni yuzaga keladi. Bunday hujayralarning nazoratsiz bo’linib ko’payishi tez orada qon orqali ularning a'zo va to’qimalariga tarqalishiga, o’sma prgressiyasining rivojlanishiga olib keladi. Buning oqibatida har bir yangi avlod hujayralarining atipizmi kuchaya borib yomon, xavfliligi ortadi. Shuning uchun leykoz rivojlanishi 2 bosqichda: monoklonal rivojlanish bosqichi poliklonal rivojlanish bosqichi
Leykozning boshqa somatik kasalliglardan ajratib turuvchi asosiy belgilari mavjud. Agar barcha kasalliklar o’tkir formadan surunkali formaga o’tish imkoniyatiga ega bo’lsa, leykozda buning teskarisi kuzatiladi, yani surunkalidan o’tkirga o’tadi, o’tkir leykoz esa o’limga olib keladi.Leykoz o’z rivojlanishining ma'lum bir bosqichida so’zsiz hamma turdagi qon shaklli elementlarining yaratilishiga va shakllanishiga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham leykozlar uchun trombotsitopeniya,kamqon lik,gemorragik sindromlar xos.
Periferik qon ko’rinishlari bo’yicha leykozlarning turlari:
Leykemik - 1mkl qon da leykotsitlar soni 100mingdan350-400 minggacha. Bunda normal va sitar qator xujayralari asosiy qismini tashkil etadi.
Subleykemik - 1mkl qon da leykotsitlar soni 50-100 minggacha bo’lib,bunda etuk va sitar qator hujayralari ham paydo bo’la boshlaydi.Bu ikki tur asosan surunkali leykoz uchun xos Aleykemik - 1mkl qon da leykotsitlar soni me'yor ko’rsatkichlari chegarasida bo’lsada, sifat jihatdan blast hujayralar hamda diferentsiatsiyalanmagan blast hujayralari ko’pchilikni tashkil etadi. Etuk hujayralar nisbatan kam bo’ladi.
Leykopenik- 1mkl qon da leykotsitlar soni me'yor ko’rsatkichlaridan kamligi bilan xarakterlanadi. qon hujayralarining asosiy qismini blast hujayralar tashkil etadi. Bu ikki tur o’tkir leykoz uchun xos.

• 
  Periferik qon uchun quyidagi fenomenlar xos: Leykemik o’pirilish periferik qon da etuk hamda blast hujayralarining mavjud bo’lishi,o’rtadagi sitar qator hujayralari bo’lmaydi.Bu surunkali leykozning o’tkir leykozga transformatsiyalanishidan dalolat beradi.Suyak ko’migida regerenator jarayonlari keskin susaygan yoki to’xtagan.
  
  • 
    Foydalanilgan adabiyotlar:
    
• 
  Robbins. Basic. Pathology.(9th.Edition)California- 2013y
  
• 
  KyMap.,Acrep. ,Фаусто.,Аббас.-Основы заболeваний патологии Роббинсу и Котрану.
  
• 
  California -2015г.
  
• 
  .H.Y.Karimov., Saidov.S.A., SH.SH. Bobojonova. Patologiya. T., “Tafakkur qanoti”, 2014y.
  
• 
  Abdullaev N.X., Karimov H.Y. Patofiziologiya. T., “Ibn Sino” nashriyoti.,1998 y.
  
• 
  

5. 
   Ma’ruza: Yurak-qon tomir tizimi patologiyasi. Reja:
   

1. 
   Kardiomiopatiyalar
   
2. 
   Aritmiyalar.
   
3. 
   Gipertrofiya
   
4. 
   YIK lari bo’lgan bemorlarni reabilitatsiya qilish
   
5. 
   Yurak yetishmovchiligi 6.Stenokardiya klinik belgilari
   
6. 
   Gipertoniya kasalligi.
   
7. 
   Miokard infarkti.
   
8.