Qaxxorova Sevara Maqsatillo qizi “Terak va tolning zararkunanda hasharotlari va ularning ekologiyasi”

 
Koksidlar 
Teng qanotlilar – 
Homoptera 
turkumining koksidlar – 
Coccinea 
kenja 
turkumiga mansub zararkunandalar. Manzarali daraxtlarga asosan 3 ta oilaga 

---

20 
mansub turlari zarar keltirishi mumkin: qalqondorlar (
Diaspididae
), soxta 
qalqondorlar (
Coccidae
) va mumg’ubor qurtlar – cherveslar (
Pseudococcidae 
oilasi). Ushbu mayda (0,5-3 mm) hasharotlarda jinsiy farqlanish (dimorfizm) 
kuchli namoyon bo’lgan. Urg’ochilari qanotsiz, oyoq va mo’ylovlari juda qisqarib 
ketgan, yelka tomonidan mum bilan qoplanib qattiqlashgan. Erkaklari esa 
hasharotlarga xos barcha qismlarga ega: yaxshi uchadi, oziqlanmaydi, qisqa umr 
ko’radi (bir necha soatdan 1-3 kungacha). Bu zot o’z vazifasini bajarishgagina 
mo’ljallangan. Birinchi yosh lichinkalari («daydilar») qalqon tagidan chiqib daraxt 
bo’ylab tarqab ketadi, qulay joy topgach, bir yerga yopishib, rivojini shu yerda 
tugatadi. Ular 2-3 marta po’st tashlab, urg’ochi yetuk zotga aylanadi, erkaklari esa 
4 marta po’st tashlaydi 
[18,30,31].
Daraxt po’stlog’ini va barglarini sanchib so’rib zaiflashtiradi. Natijada 
barglar sarg’ayib to’kiladi, meva mayda va ta’msiz bo’lib qoladi. Daraxtda 
koksidlar borligini novdalarni yelim bilan qoplanganidan, chumoli ko’pligidan 
hamda daraxt ostidagi yer yelimlanishidan bilish mumkin. O’zbekistonda 
koksidlarning ko’plab turlari uchraydi, ammo amaliy ahamiyatga ega va keng 
tarqalgan turlari uncha ko’p emas. 
Vergulsimon qalqondori 
– 
Lepidosaphes ulmi 
L. Juda keng tarqalgan, 
terak, tol, atirgul, barcha mevali daraxtlar va olmani ko’proq zararlaydi. 
Issiqxonalarda limon, mandarin va boshqa sitrus mevali o’simliklarga ham katta 
zarar yetkazadi. Vergulsimon qalqondorning uzunligi 1-3 mm keladi (1-rasm). 
Urg’ochisining tanasi cho’ziq, orqa uchi kengaygan, rangi oqimtir-kulrang, erkagi 
maydaroq. Tuxumi oq, oval shaklda
[17].
Vergulsimon qalqondor o’lgan ona qalqoni ostida tuxum shaklida qishlab 
chiqadi. Bahorda havo harorati 8-9° dan oshganda tuxumlardan lichinkalar ochib 
chiqib, daraxt bo’yicha harakat qiladi, nozik yerini topgach, sanchib og’iz 
naychalarini to’qima ichiga joylashtiradi va ortiqcha harakatlanmay 
rivojlanaveradi. U 15-20 kunda 1-yoshni, 20-30 kunda 2-yoshini o’tab, urg’ochi 
zotga aylanadi. Lichinkalari rivojlanish davomida ustidan maxsus moddalar ajratib 
o’zini himoya qiladigan oqish qoplama hosil qiladi. Qoplama soniga qarab 

---

21 
zararkunandaning zichligini aniqlash mumkin. Juda ko’payib ketgan paytlarda 
novdaning har 1 sm
2
da 50 tadan ortiq qalqon mavjud bo’ladi. Kuzga borib erkak 
zotlari paydo bo’ladi, urchigach urg’ochi zot 50 tadan 100 ta gacha qishlaydigan 
tuxum qo’yadi va o’ladi. O’zbekiston sharoitida mavsumda 2 marta bo’g’in berishi 
mumkin, odatda esa bir marta 
[18].