Qaxxorova Sevara Maqsatillo qizi “Terak va tolning zararkunanda hasharotlari va ularning ekologiyasi”

3 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
 
1 
 
♠ 
♠ 
♠ 
♠ 
♠ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
◘ 
◘ 
◘ 
◘ 
 
 
 
 
 
 
 
 
▬ ▬ ▬ ▬ 
▬ 
▬ ▬ 
▬ 
 
 
 
 
 
 
 
♥ 
♥ 
♥ 
♥ 
♥ 
 
 
 
 
 
 
 
2 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
♠ 
♠ 
♠ 
♠ 
♠ 
♠ 
♠ 
♠ 
♠ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
◘ 
◘ 
◘ 
◘ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
♥ 
♥ 
♥ 
♥ 
♥ 
♥
 

---

50 
Yo’llarning chekka qismida o’sayotgan daraxtlar bargining zararlanish 
darajasi o’rtacha 90,1 % ni tashkil etdi va bitta bargdagi minalarning o’rtacha soni 
16,4 tani tashkil etdi. Barg yuzasining lichinkalar bilan zararlangan qismi esa 
66,6% ni tashkil etdi. 
3.3.-jadval
 
Terak barglarining terak kuyasi bilan zararlanish darajasi
(Urgut tumani, 2017) 
Tekshirilgan 
daraxtlar 
Zararlangan 
barglar, % 
Bargdagi 
minalar soni 
Bargning 
zararlangan 
yuzasi, % 
Aholi hovlisidagi daraxtlar 
1 
80,0 
21 
77,0 
2 
84,0 
12 
58,5 
3 
76,0 
5 
22,0 
4 
85,7 
17 
67,0 
5 
74,5 
19 
70,0 
Yo’llar chetidagi daraxtlar 
1 
96,0 
24 
79,0 
2 
90,0 
10 
60,0 
3 
95,0 
14 
66,0 
4 
85,0 
18 
72,0 
5 
84,5 
16 
56,0 
Demak, yo’llarning chekka qismida o’sayotgan daraxtlar bargining 
zararlanish darajasi hovlilarda o’sayotgan daraxtlarga nisbatan 10% ga yuqori 
bo’lishi, bitta birgdagi minalarning o’rtacha soni 1,6 taga ko’p bo’lishi va 
zararlangan barg yuzasi 7,7% ga yuqori bo’lishi aniqlandi. 
Bunday farqning yuzaga kelishiga asosiy sabab, hovlilarda o’sayotgan 
daraxtlar yakka-yakka bo’lishidir. Ko’chalarning chekka qismida ekilgan teraklar 

---

51 
zich joylashgan va bu holat daraxtlarning kuyalar bilan zararlanishi uchun qulay 
vaziyat tug’diradi. 
Terak kuyasining muhim biologik xususiyatlaridan biri uning rivojlanishida 
yoppasiga ko’payib ketish-portlash holatlari sodir bo’lib turadi. Bunday davrlarda 
daraxtlar juda katta zarar yetkazadi. Bu davrda terak kuyasi kapalaklari 
xonadonlarda ham ko’payib ketib, aholini bezovta qiladi.
Terak kuyasi sonini kamaytirib turishda uning entomofaglari muhim 
ahamiyatga ega. Terak kuyasi entomofaglarini o’rganish bo’yicha ilmiy tadqiqotlar 
alohida hududlar uchun mavjud bo’lib, bu ishlarni umumlashtirilgan holatlari 
uchramaydi. Ma’lumotlarga ko’ra, Paleoarktik viloyatda terak kuyasi 
parazitlarining 23 turi, Yevropada 20 turi, Kavkaz va Qirg’izistonda 2 tadan turi, 
Rossiyaning Moskva viloyatida 21 turi tarqalgan [4]. O’zbekiston sharoitida terak 
kuyasining entomofaglarini o’rganish bo’yicha ma’lumotlar uchramaydi. 
Shunday qilib ushbu bobda keltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagi 
xulosalarni qilish mumkin: 
1. Urgut tumanida terak va tolga zarar keltiruvchi hasharotlarning 9 ta turi 
tarqalgan bo’lib, ular qattiqqanotlilar turmining 
Ceramlycidae, Chrysomelidae 
va
 
Ipidae
oilalariga mansub 5 ta tur, tengqanotlilar turkumining
Aphidinea
va 
Diapspididae
oilalariga mansub 2 ta tur, kapalaklar turkumining 
Hyponomeutidae
va 
Lymantriidae
oilalariga mansub 2 ta turdan iborat.
2. Terak va tol zararkunandalari orasida sharq bagxo’ri
 
(Agelastica 
orientalis), terak kuyasi yoki targ’il kuya (
Lithocolletis populiella
) va terak 
bargxo’ri
 (Melosoma populi) 
dominantlik qiladi. 
3. Sharq bargxo’ri yiliga bitta avlod berib rivojlanadi. 1 ta bargda sharq 
bagxo’ri tuxumlari to’pi, asosan bitta, kamdan-kam hollarda esa 2 ta bo’ladi.
4. Terak barglari qo’yilgan bitta to’pdagi tuxumlar soni daraxtning janubiy 
tomonida o’rtacha 38,3 donani tashkil etsa, daraxt shox-shabasining shimol, sharq 
va g’arbiy tomonlaridagi tuxum to’plaridagi tuxumlar soni deyarli farq qilmadi va 
o’rtacha 29,8 dan 32,1 taga tuxumni tashkil etdi. Janub tomondagi to’plar kattaroq 
bo’ladi va ulardagi tuxumlar soning maksimal qiymati 59-62 tagacha yetadi.

---

52 
5. Tol daraxtida bitta to’pdagi tuxumlar soni terakka nisbatan kamroq, ya’ni 
28-33 tani tashkil etadi.
6. Terak barglarining terak kuyasi lichinkalari bilan zararlanish darajasi 
74,5-95 % ni tashkil etadi. Daraxtlarning 1 ta bargidagi minalarning o’rtacha soni 5 
tadan 24 tagacha bo’ladi va lichinkalar tomonidan zararlangan barg yuzasi 22,0-
79,0% ni tashkil etadi. 
7. Yo’llarning chekka qismida o’sayotgan daraxtlar bargining zararlanish 
darajasi hovlilarda o’sayotgan daraxtlarga nisbatan 10% ga yuqori bo’ladi, bitta 
birgdagi minalarning o’rtacha soni 1,6 taga ko’p bo’lidi va zararlangan barg yuzasi 
7,7% ga yuqori bo’ladi.

---

53