Qarshi kurashning

VIII 
bob. DINIY EKSTREMIZM VA TERRORIZMGA
QARSHI KURASHNING XALQARO SIYOSIY-HUQUQIY
ASOSLARI
Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashda xalqaro hamkorlik.
Xalqaro terrorizm — eng og‘ir jinoyat bo ‘lib, u uzoq davom etgan 
jarayonlarning hosilasi hisoblanadi.
Unga qarshi kurashda davlatlararo hamkorlikning yo‘lga qo ‘yilishi 
o ‘tgan asming 30-yillaridan boshlangan. Masalan, 1934-yilda Madridda 
bo'lib o ‘tgan jinoyatchilikka oid qonunlarni unifikatsiyalashtirish 
m uam molariga bag‘ishlangan konferensiyada terrarizm ning «Aholini 
dahshatga solish va har qanday ijtimoiy tashkillashuvni yo‘q qilish 
m aqsadida biror bir vositani qo ‘llash» degan m a’nodagi ta ’rifi qabul 
qilinishiga erishilgan edi.
1937-yilda 20 dan ortiq davlat terrorizmning oldini olish va bunday 
harakatlar uchun jazolash haqidagi Konvensiyani imzoladi. U nda 
terrorizm «davlatga qarshi qaratilgan, muayyan shaxslar yoki aholi 
o ‘rtasida qo'rquvni keltirib chiqarish maqsadini ko‘zlagan jinoiy faoliyat» 
deya t a ’riflangan edi. D avlat bosh liq lari, ularning h u quqidan
foydalanuvchi, ular tayinlagan yoki m erosxo'r b o ‘lgan kishilar, qayd 
etilgan shaxslarning ayollari hayoti, sog‘lig‘i, ozodligiga tajovuz qilish, 
jamoat mulki yoki boshqa davlatning mulkiga zarar yetkazish, ommaviy 
xavf tug‘dirish bilan odamlarni halok qilish niyatini ko'zlash, ko'zla- 
gan jinoyatlarini sodir etish maqsadida qurol-yarog' va portlovchi 
m oddalar sotib olish, saqlash va yetkazib berish ana shunday jinoyat 
sirasiga kiritilgan edi.
Ayni paytda, terrorchilarni jinoiy javobgarlikka tortish uchun 13 
davlat suveren tenglikni chegaralovchi «Xalqaro jinoiy sudni tashkil 
etish» haqidagi Konvensiyani imzoladi. Shunday bo‘lsa-da, bu hujjatlarda 
xalqaro terrorchilarni tutib berish masalasi um um an qo‘yilmagan, 
terrorizmning ta’rifi esa haddan tashqari kengayib ketgan edi. Yuqoridagi 
kabi qator kamchiliklari tufayli nomlari zikr qilingan konvensiyalar 
zarur miqdordagi ratifikatsiyalarni to'play olmadi va kuchga kirmay 
qolib ketdi. Shunga qaramay, ularbu sohadagi davlatlararo hamkorlik- 
ka ozm i-ko‘pmi ijobiy ta ’sir ko‘rsatgani shubhasiz, albatta. Chunki 
ularning asosiy qoidalaridan terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risidagi milliy 
qonunlarni mukammallashtirishda foydalanildi.
1972-yilning may va sentabr oylarida sodir b o ‘lgan voqealardan 
keyin xalqaro hamjamiyat bu dolzarb va xavfli hodisaga yana o ‘z e’tiborini 
qaratdi. Terrorizm haqidagi umumiy tushuncha va terrorchilik faoliyati 
bilan shug‘ullanuvchi shaxslarni jazolash choralarini belgilab beruvchi
109

---

huquqiy aktlar ishlab chiqildi. 0 ‘nlab davlatlarda terrorizmga qarshi kurash 
to ‘g‘risidagi qonunlar qabul qilindi, ikki tomonlama va ko‘p tomonlama 
bitimlar imzolandi. Qurolli to'qnashuvlar vaqtida terrorchilik harakatlarini 
qo'llash xalqaro gum anitar huquq m e’yorlariga, xususan, 1949-yilda 
imzolangan Urush paytida oddiy fijqarolami himoya qilish haqidagi Jeneva 
Konvensiyasiga, 1977-yilda qabul qilingan Q o‘shimcha protokollar 
qoidalariga ko‘ra man etilgan.
Urushdan keyingi davr terrorchilik guruhlarining son va sifat jihatidan 
o ‘sishi bilan farqlanadi. Ularning ichida «Shtern», «Irgun» (Isroil), 
«Yahudiylami himoya qilish ligasi» (AQSH), «Tamil Ilam»ni ozod 
qiluvchi yo‘lbarslar», «Baader-Maynxof», «Qora intematsional», «Butun 
dunyo natsional-sotsialistik ittifoqi», «Armanistonni ozod qilish maxfiy 
arm an armiyasi» kabi uyushmalar ko‘pchilikka m a’lum edi. Shuning- 
dek, hozirda dunyoning 60 ga yaqin mamlakatlarida shunday guruhlar 
mavjud. Jum ladan, Yevropada ham «Qizil brigadalar» (Italiya), «Qizil 
Armiya fraksiyasi», «Jangari kommunistikguruhlar» (Belgiya), «Akson 
direkt» (Fransiya), «ЕТА» (Ispaniya) kabi ko‘p sonli terrorchilik 
uyushmalari faoliyat olib bormoqda.
Ayni paytda, terrorchilik nafaqat siyosiy, balki katta m iqdorda pul 
talab qilish va boshqa oddiy jinoiy maqsadlarda ham amalga oshirila 
boshlaganini ta ’kidlash zarur. Natijada, nafaqat xalqaro m uhofazadan 
foydalanuvchilar, balki oddiy fuqarolar ham jabr ko‘ra boshladi. Ularga, 
aholi zich yashaydigan joylar, aeroportlar, metro bekatlari, restoran va 
ibodatxonalarda amalga oshirilgan portlatishlami kiritish mumkin.
Bunday jinoyatlarga qarshi kurashda xalqaro hamkorlik aloqalari 
kengayib borm oqda. Jum ladan, BM T huzurida xalqaro terrorizm
bo'yicha tashkil etilgan Maxsus qo'm ita terrorizm sabablarini o ‘rganish, 
b artaraf qilish va unga qarshi kurash borasida davlatlar faoliyatini 
muvofiqlashtirish bilan shug‘ullanmoqda.
1973-yilning dekabrida BM T Bosh Assambleyasi xalqaro m uh o­
fazadan foydalanadigan shaxslar, jum ladan, diplom atik agentlarga 
qarshi qaratilgan jinoyatlarning oldini olish va jazolash b o ‘yicha 
K onvensiyani qabul qildi. U ning 1-m oddasiga m uvofiq xorijiy 
m am lakatda bo‘lib turgan davlat va hukumat boshliqlari, tashqi ishlar 
vaziri, ularga ham rohlik qilayotgan oila a ’zolari; maxsus m uhofaza 
huquqi b o ‘lgan davlat vakili yoki m ansabdor shaxs; hukum atlararo 
xalqaro tashkilotning m ansabdor shaxsi yoki agenti va ular bilan 
birga yashovchi oila a ’zolari xalqaro m uhofazada b o ‘ladigan shaxslar 
qatoriga kiritilgan.
Odam o ‘ldirish, o ‘g‘irlash yoki shaxs va uning erkinliklariga boshqa 
bir shaklda tajovuz qilish; erkinligi yoki shaxsiyatiga xavf tug'dirgan 
holda rasmiy idoralarga yoki shunday shaxslaming transport vositalariga
no

---

zo ‘ravonlik bilan bostirib kirish, egallab olish; tahdid, qasd qilish va 
shunga o ‘xshash bosqinchilikda ishtirok etishdek qasddan qilingan 
harakatlar esa xalqaro jinoyat sifatida e’tirof qilinadi.
Terrorchini o‘z hududida qo‘lga olgan davlat amaldagi qonunlariga 
ko‘ra uni jinoiy javobgarlikka tortish yoki boshqa davlatga shu maqsadda 
tutib berish uchun zarur choralarni ko'radi. Ayni paytda, ko‘rilgan 
choralar haqida manfaatdor davlatlar yoki xalqaro tashkilotlarga ma’lum 
qiladi. Bunday jinoyatlar.
— jinoyat shu davlat hududida yoki shu davlatda ro'yxatga olingan 
transport vositasi (kema, samolyot va sh.k.) bortida amalga oshirilganda;
— gum on qilinayotgan jinoyatchi shu davlat fuqarosi bo‘lganda;
—jinoyat shu davlat nomidan rasmiy vazifani bajarayotgan va xalqaro
muhofazadan foydalanadigan shaxsga qarshi sodir etilganda davlatlaming 
yurisdiksiyasi amalga oshiriladi.
Qayd etilgan harakatlarga qarshi kurash bo‘yicha siyosiy kelishuvlar 
Yevropa xavfsizlik va hamkorlik Kengashi ishtirokchUarining Xelsinki, Madrid, 
Vena, Parijda qabul qilgan yakunlovchi aktlarida o ‘z ifodasini topgan.
Ayni paytda, terrorchilik xurujlarining oldini olish va uni sodir etganlik 
uchun jazolash to‘g‘risidagi Amerika davlatlari tashkiloti (1971-y.), Yevropa 
d a v la tla ri (1976-y.) va Jan u b iy O siyo m in taqav iy ham korligi 
assotsiatsiyasi (1987-y.) tom onidan qabul qilingan uchta mintaqaviy 
Konvensiya ham mavjudligini qayd etish lozim.
Shu bilan birga, Yevropa iqtisodiy hamjamiyati tarkibida terrorizm 
bo‘yicha Tashqi ishlar vazirlari Qo‘mitasi ham faoliyat ko'rsatayotganini 
ta ’kidlash zarur.
Bu yo‘nalishda hamkorlik qilishga intilish m usulm on dunyosi 
mamlakatlariga ham xosdir. Ko'plab arab-musulmon davlatlari Ichki 
ishlar vaAdliya vazirlari tomonidan 1998-yilda imzolangan terrorizmga 
qarshi kurash bo'yicha Arab bitim ini qabul qilishgan.
Fons ko'rfazidagi arab davlatlari hamkorlik Kengashiga a ’zo bo'lgan 
m am lakatlar ham hozirda shunga o'xshash Bitimni yaratish ustida 
ishlamoqdalar. Bu m am lakatlar tom onidan terrorizm bilan kurashni 
tashkil etish, noqonuniy yo‘llar bilan topilgan pullarni legallashtirish, 
shubhali tadbirlarga pul yig‘ishning oldini olishga qaratilgan bir qator 
ch o ralar k o ‘rilgan. K o‘plab q o 'sh n i davlatlar bilan xavfsizlikni 
ta ’minlash sohasida bir qator bitim lar ratifikatsiya qilingan. Bu bitim - 
lar ekstremizm va terrorizm bilan kurash, shuningdek, jinoyatchilarni 
tutib berishga aloqador qoidalarni qamrab oladi.
Bundan tashqari, Jazoirda teraktlardan aziyat chekkan fuqarolarga 
moddiy yordam ko‘rsatish, terrorizm va ekstremizmga qarshi kurash 
qurboni bo‘lganlargatovon puli to‘lash masalalariga bag'ishlangan hujjatlar 
qabul qilingan.
i l l

---

Biroq hali ham xalqaro terrorizm tushunchasining mohiyati, huquqiy 
tabiati va uni sodir etganlik uchun javobgarlikni belgilovchi yagona 
universal kelishuv ham , xalqaro terrorchilik xurujlarini xarakterlovchi 
to ‘la ro‘yxat ham yo‘q.
Xalqaro bitimlarni tahlil qilish:
— e lc h ix o n a la r, x alq aro ta s h k ilo tla rn in g m issiyalari yoki 
vakolatxonalari shtab-kvartiralarini portlatish;
— mulkka zarar yetkazish yoki yo‘q qilish, odamlarni jarohatlash 
va o ‘ldirish maqsadida ko‘chalar, aeroportlar, vokzallar, madaniyat 
markazlari, sanoat inshootlari, savdo-sotiq va kasbiy faoliyat uchun 
mo'ljallangan binolarda sodir etiladigan qo'poruvchilik harakatlari;
— yuk, banderol, xat va pochta orqali yuboriladigan boshqa narsalaiga 
portlovchi moslamalami o ‘matib, qasddan foydalanish;
— jam oat binolariga nisbatan sodir etilgan har qanday qo‘poruv- 
chilik harakati;
— xalqaro terrorchilik harakatlarini amalga oshirish maqsadida fitna 
uyushtirish va uning har qanday ko‘rinishida ishtirok etishni xalqaro 
terrorchilik xurujlari qatoriga qo'shish imkonini beradi.
Boshqa m anbalarda esa, odamlarni garovga olish, qaroqchilik, 
fuqarolar aviatsiyasiga qarshi yo'naltirilgan hodisa, shuningdek, yadroviy 
xom-ashyolarni noqonuniy qo‘lga kiritish va ishlatish kabilar ham
xalqaro terrorchilik amaliyotlari qatoriga kiritilgan.
Xalqaro terrorizm katta xavf tug'dirishi, keng tarqalgani va amalga 
oshirish shakllarining xilma-xilligi tufayli ham davlatlar unga qarshi 
kurashish uchun maxsus konvensiyalar qabul qilishda davom etmoqdalar 
va bunday xurujlarni xalqaro jinoyat deb ta ’rif bermoqdalar.
Kishilikjamiyati rivojining hozirgi bosqichida terrorizm, jumladan, 
diniy-siyosiy mohiyatga ega ekstremizm va terrorizmning globallashuvi, 
ularning tobora xalqaro miqyosdagi voqelikka aylanib borayotgani dunyo 
ham jam iyatining m azkur m uam m oga b o ‘lgan e ’tiborini yanada 
oshirmoqda, unga boigan munosabatini tubdan o ‘zgartirmoqda.
M azkur m uam moning BMT, YEXHT, NATO kabi nufuzli xalq­
aro institutlar faoliyatidagi o ‘rni uzluksiz oshib bormoqda. Terrorizmga 
qarshi kurashni faollashtirish, uning samarasini oshirishga qaratilgan 
o ‘nlab huquqiy hujjatlar, shartnomalar, bitimlar, konvensiyalar qabul 
qilinmoqda, tashkilotlar hamda ijro tizimi yaratilmoqda. Xususan, BMT 
Xavfsizlik Kengashining oxirgi yillarda qabul qilingan 1368, 1373 va 
1377-qarorlari mazkur m uam moning turli qirralarini qamrab olgan 
bo‘lib, dunyoning mutlaq ko‘pchilik davlatlari tom onidan qizg‘fn 
qo'llab-quw atlanm oqda. Ulardabelgilangan maqsadlarga erishishning 
amaliy yo‘llari izlanmoqda. M DHning Aksilterror markazi ham da 
Shanxay Hamkorlik Tashkiloti tuzilmalari shunday institutlardan bo‘lib,
112

---

ularning yaratilishi va bugungi faoliyati, ko‘p jihatdan, 0 ‘zbekiston 
Respublikasi tashabbuslari samarasidir.
Terrorizmga qarshi kurashning huquqiy asoslarini mustahkamlash 
bu kurashda ilg‘or hisoblangan m am lakatlar tajribasida ham alohida 
o ‘rin tutm oqda. Masalan, 1958— 1999-yillardavomida AQSHda qabul 
qilingan 40 ta huquqiy hujjat u yoki bu darajada terrorizmga qarshi 
kurashning huquqiy zaminini mustahkamlashni ko‘zlaydi. Ularning 
eng m uhim lari qatoriga maxsus «Prezident direktivasi» (1995-y.) va 
«Terrorizm ga qarshi kurash haqidagi qonun»ni (1996-y.) kiritish 
mumkin.
Diniy-siyosiy ekstremizm va terrorizm dan katta talafot ko'rayot- 
gan ayrim boshqa davlatlar, jum ladan, Isroil, Rossiya, M isr va 
0 ‘zbekiston ham ana shu yo'ldan borm oqda. Ushbu mam lakatlarda 
qabul qilinayotgan qonunlar ham da boshqa huquqiy hujjatlar tegishli 
davlat idoralari, ayniqsa, huquqni m uhofaza qilish muassasalarining 
tayyorlanayotgan qo'poruvchilik xurujlarini aniqlash va ularning oldini 
o lish d a g i im k o n iy a tla rin i k e n g a y tiris h n i k o ‘zlay d i. M a z k u r 
yo'nalishdagi xalqaro tajribaning amaliy natijalari maxsus aksilterror 
harbiy b o ‘linm alarini tuzish, alohida aham iyatga ega o b ’ektlar, 
jum ladan, yadroviy muassasalar, yirik suv havzalari, ommaviy jam oat 
joylari himoyasini kuchaytirish, garovga olinganlarni ozod etishning 
muzokara yo‘llarini yaratish va m untazam takomillashtirishga qaratil- 
gan texnologiyalarning tug‘ilayotganida o ‘zini namoyon etmoqda.