Qarshi kurashning

Havo kemalarida sodir etiladigan jinoyatlar 
1960-yillar oxiridan 
boshlab keng tarqala boshladi. Bungacha sodir etilgan ayrim shunday 
jinoyatlar «havo qaroqchiligi» deb baholanar edi. Bu atam a dengiz 
huquqidan olingan b o ‘lib, uning qaroqchilikka hech qanday aloqasi 
yo‘q.Qaroqchilik fuqarolar va ekipaj a ’zolari mulkini egallab olishdek 
shaxsiy m aqsadlarni ko‘zlaydi. Bosqinchilik, sam olyotlarni olib 
qochish, garovga olish, samolyotlarni vayron qilishdek harakatlar 
bilan birgalikda kechadi. Havo kem alarida amalga oshiriladigan 
jinoyatlarning maqsadi ham boshqacha boMadi.
115

---

Havo kemalarida sodir etiladigan qonunbuzarliklar va boshqa shunga 
o ‘xshash harakatlar yuzasidan 1963-yilda qabul qilingan va 1969-yildan 
kuchga kirgan Tokio Konvensiyasida havo kemasini garovga olish «Havo 
kemasida uchayotgan shaxs, noqonuniy ravishda, kuch ishlatish yoki 
kuch ishlatish bilan qo‘rqitish orqali havo kemasi parvozini boshqarishga, 
qo‘lga olishga yoki boshqa usullar bilan nazoratga olishga urinish» sifatida 
ta ’riflangan. Biroq bunday harakatlarjinoyat sifatida baholanmagan, balki 
davlatlarga tegishli tavsiyalar berilgan edi.
1970-yilda havo kem alarini noqonuniy ravishda q o ‘lga olishga 
qarshi kurash b o 'y ich a G aaga Konvensiyasi im zolandi va bunday 
harak atlar xalqaro jinoyat sifatida k o ‘riladi.
1971-yilda fuqaro aviatsiyasi xavfsizligiga qarshi yo‘naltirilgan 
noqonuniy harakatlarga qarshi kurash haqidagi M onreal Konvensiyasi 
qabul qilindi. Unda havo kemasida sodir etiladigan va jinoiy javobgarlikka 
to rtilishg a olib keladigan jin o y atlar soni an ch a kengaytirilgan. 
Konvensiyaning 1-moddasiga binoan uni imzolagan davlatlar:
— havo kemasida bo‘lgan shaxsga nisbatan zo‘ravonlik sodir etilgan va 
bu harakat havo kemasi xavfsizligiga tahdid solganda;
— foydalanilayotgan havo kemasini vayron qilish yoki uning ishdan 
chiqishga yoki parvoziga xavf tu g 'diru vch i nosozliklar keltirib 
chiqarilganda;
— havo kemasiga uni vayron qiluvchi, ishdan chiqaruvchi yoki 
parvoziga xavf tug'diruvchi har qanday buyum va qurilm alar olib 
kirilganda;
— havo kemasi parvoziga jiddiy zarar keltiradigan aeronavigatsiya 
jihozlari buzilganda va undan foydalanishga aralashilganda;
— yolg‘on m a’lum otlarni tarqatish bilan havo kemasiga xavf 
tug'dirilganda, bunday jinoyatlami amalga oshirgan shaxslarga nisbatan 
bosqinchilik va havo kemalarini olib qochishda qo'llangani kabi qattiq 
choralarni ko'rish majburiyatini o ‘z zimmalariga oladilar.
Yuqorida qayd etilgan harakatlarni sodir etishga urinish hamda ularda 
ishtirok etish jinoyat hisoblanadi. Mazkur Konvensiya fuqaro aviatsiyasi 
faoliyatiga noqonuniy ravishda aralashishga qarshi kurashni samarali 
tashkil etishga xizmat qilgani uchun davlatimiz uning faol ishtirokchisi 
hisoblanadi.
Havo kemasini bosib olish va olib qochish — «xaydjeking» eng 
ko‘p ijtimoiy xavf tug‘diruvchi hodisa hisoblanadi.
Bunday jinoyatlarning ijtimoiy xavfi ularning davlatga katta zarar 
keltirishi, nafaqat samolyotning o ‘zida, balki avariya natijasida yerda 
ham ko‘plab odamlarning halok bo'lishiga olib kelishi bilan belgilanadi. 
Havo transportini olib qochish, uni boshqarishdagi qiyinchiliklar, 
yoqilg‘i tugab qolishi xavfi bo‘lgan sharoitda amalga oshiriladi. Ko‘pgina

---

hollarda bunday parvoz vaqtida otishmalar, gunohsiz kishilami o'ldirish, 
talonchilik kabi harakatlar sodir etiladi. Bunday jinoyatlar kishilarda 
fuqaro aviatsiyasi kemalarida uchishning xavfsizligiga ishonchni yo‘qotadi.
Biroq havo kemasini olib qochish, havoda uni noqonuniy bosh- 
qarish va qayd (registratsiya) qilingan davlatiga qo‘ndirishdek fuqarolik 
jinoyatini ijtimoiy xavfsizlikka tahdid soladigan va xalqaro jinoyat sifatida 
baholanadigan havo kemasini olib qochishdan farqlash zarur. Oxirgi 
holatda havo kemasini olib qochish uni noqonuniy q o‘lga olish va 
fuqaro aviatsiyasi faoliyatiga noqonuniy aralashishdek harakatlami ham 
o ‘z ichiga qamrab oladi.
Samolyotlarni olib qochuvchi xalqaro jinoyatchilami shartli ravishda 
3 ta guruhga bo‘lish mumkin:
— samolyot olib qochuvchilar sodir etgan jinoyatlari uchun 
davlat oldidagi javobgarlik yoki o ‘zlarining jinoyatchi sheriklaridan 
qutulish maqsadida eki paj v a y o ‘lovchilargaqurol bilan tahdid qilgan 
holda samolyot yo‘nalishini o'zgartirish va boshqa davlat hududiga 
qo‘ndirishni talab qiladilar;
— m azkur reysda uchayotgan muayyan yo‘lovchi yoki davlat yoki 
biror bir tashkilot yoki boshqa shaxslardan y o‘lovchilarni tirik, 
samolyotni esa beshikast qoldirish sharti bilan tovon olish uchun olib 
qochish. Sodda qilib aytganda, olib qochish ta’magirlik maqsadida sodir 
etiladi. Oxirgi yillarda bunday jinoyat turi keng tarqalmoqda;
— jinoyatchilar xalqaro nizo chiqarish yoki davlatlararo aloqalami 
chigallashtirishni o ‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yadilar.
Terrorchilik niyati bilan amalga oshirilgan bunday harakatlar xalqaro 
miqyosdagi eng xavfli jinoyatlardan hisoblanadi. Ular bilan kurashni 
F u q a ro av iatsiy asi x a lq a ro ta s h k ilo ti (IK A O ), U c h u v c h ila r 
uyushmasining xalqaro federatsiyasi (IFALPA) va Havo transportining 
xalqaro assotsiatsiyasi (IATA) kabi tashkilotlar amalga oshirib kelmoqda.
Shunday qilib, jinoyatchilar havo kemasini qo'lga olish va olib 
qochishda undan noqonuniy tarzda harakat vositasi sifatida foydalanish 
va uning yo‘nalishini o‘zlariga kerak tomonga o'zgartirishdek maqsadni 
ko‘zlaydilar. Qayd etilgan konvensiyalar havo kem alari q o ‘ndirilgan 
davlatlarni olib qochilgan havo kemasi va yukni qonuniy egalariga 
q a y ta rish h am d a zu d lik bilan y o 'lo v c h ila r va ek ip ajg a o ‘z 
yo‘nalishlari bo'yicha uchishga ruxsat berish majburiyatini yuklaydi.
Gaaga Konvensiyasining 1-moddasida havo kemasini zo‘ravonlik, 
q o ‘rqitish yoki uning boshqa har qanday ko‘rinishini amalga oshirish 
orqali egallab olish yohud shunday harakatlam i sodir etishga urinish 
va unda ishtirok etish uni olib qochishning ob’ektiv tom oni sifatida 
qayd etiladi. Bunda havo kemasining uchish yoki qo ‘nish joyi u qayd 
(registratsiya) qilingan hududdan tashqarida bo‘lishi kerak.
117

---

Gaaga Konvensiyasining oltinchi va yettinchi moddalariga muvofiq 
havo kemasini olib qochgan jinoyatchi paydo bo ‘lgan har qanday 
davlat o'z milliy qonunchiligiga tayanib, dastlabki tergov ishlarini olib 
borish uchun uni hibsga olishi yoki boshqa ehtiyot choralarini ko'rishi 
va o ‘rganish natijalarini manfaatdor davlatlarga yetkazishi mumkin. Agar 
daviat jinoyatchilarni tutib berishdan bosh tortgan hollarda ularga qarshi 
jinoyat ishi qo‘zg‘ashi shart.
Qayd etilgan jin o y a tla rg a nisbatan jin o iy yurisdiksiyalarni 
chegaralashda barcha havo kemalari: havo yo‘li orqali fuqarolami tashish, 
aviatsiya xizmatlari, aholiga tibbiy yordam ko‘rsatish va boshqa ehtiyojlarni 
qondirish maqsadida davlat reyestriga kiritilgan — fuqaro hamda harbiy, 
bojxona va politsiya xizmatlarida foydalaniladigan davlat havo kemalari 
kabi ikki guruhga bolinadi.
Yuqorida qayd etilgan konvensiyalar faqat fuqaro havo kemalariga 
taalluqlidir. Jinoyat davlat havo kemasida sodir etilgan hollarda milliy 
yurisdiksiya (bayroqning mustaqilligi) tamoyili amal qiladi. Shuning 
uchun ham , davlat havo kemasini olib qochgan jinoyatchilar havo 
kemasi qayd (registratsiya) qilingan davlatga topshirilishi shart.
1988-yilda Monreal Konvensiyasi xalqaro fuqaro aviatsiyasiga xizmat 
ko‘rsatuvchi aeroportlarda noqonuniy zo'ravonliklarga qarshi kurash 
Protokoli bilan to'ldirildi. Bunda Konvensiyaning 1-moddasida «Ataylab 
va noqonuniy tarzda moslama, narsa yoki qurol ishlatgan har qanday 
shaxs:
a) aeroportda xalqaro fuqaro aviatsiyasiga xizmat ko‘rsatayotgan 
shaxsning o ‘limiga yoki og‘ir tan jarohatiga olib keluvchi zo'ravonlikni 
sodir etganda;
b) xalqaro fuqaro aviatsiyasiga xizmat ko'rsatuvchi aeroport binosi 
yoki uskunasini buzganda yoki ularga jiddiy zarar keltii^anda, aeroportda 
turgan foydalanilmayotgan havo kemasiga zarar yetkazganda, uning 
xavfsizligiga xavf tug‘dirganda yoki tug'dirishi mumkin boigan darajada 
aeroport xizmati ishini buzganda jinoyat sodir etgan hisoblanadi», — 
degan bandlar bilan to'ldirildi.
Monreal Konvensiyasi ishtirokchisi b o ig an davlatlarga jinoyatchi 
uning hududida bolsa va uni topshirmoqchi bolm asa, unga nisbatan o'z 
yurisdiksiyasini qollash majburiyati yuklatilgan.
IKAO doirasida fuqaro aviatsiyasini terrorchilik va boshqa noqonuniy 
xurujlardan himoya qilishga qaratilgan yangi uslublar ishlab chiqilmoqda. 
M asalan, davlatlar noqonuniy aralashishlarga javoban axborotlar 
almashish tartibi, xavfsizlik masalalari bo'yicha shaxsiy tarkibni o'qitish 
va tayyorlash, yerda va havo kemasida xavfsizlikni ta ’minlash va sh.k. 
masalalarda kelishib oldilar. Ishlab chiqilgan tavsiyalar IKAO tomonidan
! IX

---

nashr etilgan «Fuqaro aviatsiyasini noqonuniy aralashuvdan himoya 
qilish bo’yicha yo‘riqnoma»da jamlangan.
Havo transportida qayd etilgan jinoyatlar sodir etilishining oldini 
olish m aqsadida M onreal Konvensiyasi ishtirokchi davlatlarga o ‘z 
m illiy qonunchiligida bu jin o y a tla r uchun jino iy javobgarlikni 
belgilashni taklif etadi.
Havo kodeksi havo kemasi komandiriga o ‘z harakatlari bilan uchish 
xavfsizligiga raxna soluvchi shaxslarga nisbatan barcha choralarni, zarur 
hollarda hatto, qurol ishlatish majburiyatini ham yuklaydi.