Qarshi davlat universiteti zologiya va fi ziologiya kafedrasi zoogeografiya fanidan

Foreziya - bir organizmning ikkinchisiga o‘zining yashash muhitini o‘zgartirish maqsadida yopishib olishidir. Misr orqali migratsiya davrida ushlab tekshirilgan 11000 qushdan 881 tasida 1442 ta kanalar borligi aniqlangan. Finlandiyada qushlarning migratsiyasini o‘rgangan Nuorteva va Gudstral (1963) ularda mazkur hududda avval uchratilmagan kanalarning turlari uchrashini aniqlashgan.
Hayvonlarning passiv tarqalishining alohida turi bu -antropoxoriya tarqalishdir. Bunda hayvonlarning tarqalinsh inson tomonidan amalga oshiriladi. Xuddi shu usulda ko‘pgina hayvon turlari Yer yuzida ongli va ongsiz ravishda tarqalgan.


4 – MAVZU.FAUNA HAQIDAGI TA’LIMOT ASOSLARI
Reja:
1.Zoogeografiyada fauna tushunchasi. Fauna tarkibi. Faunaning avtoxton va alloxton elementlari.
2.Endemizm, progressiv (noendemik) va relikt (paleoendemik) endemiklar.
3.Fauna yoshi va genezisi. Fauna tarkibida tur sonining ko‘pligi yoki kamligi va uni belgilovchi ekologik omillar.
4.Orol va materik faunalarining qiyosiy taxlili.
5.Faunaga antropogen omillarning ta’siri.
Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar
Fauna tarkibi, faunaning avtoxton va alloxton elementlari, endemizm, progressiv (noendemik) va relikt (paleoendemik) endemiklar, fauna yoshi va genezisi, ekologik, antropogen omillar, orol va materik faunalarining qiyosiy taxlili.
Zoogeografiyada fauna tushunchasi. Zoogeografiya fani qator umumbiologik qonuniyatlar bilan bir qatorda ayrim xususiy tushunchalarni ham o`rganishni taqazo etadi. Bunday tushunchalar negizida areal va fauna tushunchalari yotadi. Har qanday zoogeografik tadqiqot muayyan joydagi hayvonot dunyosining tur tarkibini aniqlashdan boshlanadi. Shunday ekan, muayyan chegaraga ega bo`lgan joyning faunistik elementlarini aniqlash, uning shakllanish xususiyatlari to`g`risida ma`lumotlarga ega bo`lish, mazkur elementlarning egallagan areali, soni va undagi o`zgarishlarni o`rganish orqali zarur materiallarni yig`ish va natijaga erishish mumkin. Fauna tarkibidagi turlar xilma-xilligi yer planetasida sodir bo`lib o`tgan geologik evolyutsiya to`g`risida ham muhim xulosalar chiqarishga asos bo`ladi. Jumladan, Avstraliya va Amerika materiklarining ajralishi bilan bog`liq o`zgarishlar ularning faunistik tarkiblarida ham o`z aksini topgan. Fauna har qanday biogeotsenozning ajralmas qismi sifatida muayyan biogeotsenozdagi ekologik holatni o`zida aks ettiruvchi “indikator” xususiyatiga ham ega. Masalan, fauna tarkibida turli ekologik guruhlarga mansub hayvon turlarining uchrashi, ushbu fauna egallagan hudud ko`pchilik turlar uchun qulay yashash sharoitlariga egaligidan dalolat beradi.
Faunaning yoshi va genezisi to`g`risidagi materiallar zoogeografik oblastning qadimda va hozirda boshqa oblastlar bilan aloqasini, uning tarkibidagi mahalliy hamda kelgindi turlar to`g`risidagi ma`lumotlarni olish va tegishli xulosalar chiqarish uchun asos bo`ladi. Turli oblastlar faunalarini o`zaro solishtirish orqali tahlil qilish ularning turlar soni ko`p yoki kamligini aniqlash imkonini beradi. Fauna tarkibida turlar sonining ko`pligi nafaqat hududning maydoniga, balki boshqa faunistik komplekslar bilan aloqasiga, hududdagi mavjud ekologik sharoitlarga, fauna yoshiga va boshqa qator omillarga bog`liq bo`lib, mazkur omillarni chuqur o`rganish esa ko`pchilik hayvon turlarining yashashi uchun qulay bo`lgan ekologik sharoitlarning qanday xususiyatga ega bo`lishi to`g`risida umumiy xulosalar chiqarishga olib keladi. Turlarning yashash muhitlari to`g`risidagi bilimlarga ega bo`lish esa, ularni iqlimlashtirish, sonini ko`paytirish, arealini kengaytirish, zarurat tug`ilganda sonini cheklash bilan bog`liq masalalarni hal etishda alohida ahamiyatga ega. Faunaga antropogen omillarning ta`siri va uning oqibatlariga tegishli bo`lgan masalalarni o`rganish esa kelajakda yer planetasida biologik xilma-xillikni saqlab qolishda o`rin tutadi. Insonning tabiatga, jumladan hayvonot olamiga ko`rsatayotgan ta`sir doirasi kengayib, chuqurlashib borayotgan bir davrda, alohida turlarning biologiyasi va ekologiyasini chuqur o`rganishga nisbatan ehtiyoj kundan-kunga oshib bormoqda. Ayniqsa yangi turlarni iqlimlashtirish va qayta iqlimlashtirish bilan bog`liq tadbirlarni amalga oshirishda hududdagi ekologik sharoitlarni, iqlimlashtirilayotgan turning boshqa turlar bilan bo`ladigan munosabatlarini hisobga olgan holda ish yuritish samarali natija beradi. Kelajakda tabiiy komplekslarda insoniyatning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan o`zgarishlarni amalga oshirishda hududning hayvonot olamini bus-butunligicha saqlab qolishga erishish va mazkur yo`nalishdagi mavjud muammolarni hal etish kechiktirib bo`lmaydigan, dolzarb masalalardan sanaladi.
Yuqorida qayd etilgan masalalarni ijobiy hal etishda fauna tushunchasi to`g`risidagi bilimlarga ega bo`lish zarur. Fauna lotincha fauna – favna, ya`ni qadimgi rim afsonalariga ko`ra, o`rmon va dalalar ma`budasi, podalar homiysi ma`nosiga ega bo`lib, qandaydir sistematik guruhga mansub hayvonlarning tarixiy shakllangan majmuasi ma`nosiga ega. Ilmiy ma`noda, qandaydir tabiiy chegaralangan hududda yoki akvatoriyada yashaydigan, tarixiy shakllangan barcha hayvon turlarining majmuasi fauna deb yuritiladi. Masalan, Avstraliya faunasi, O`rta Osiyo faunasi, Orol faunasi va hokazo. Ba`zan fauna tushunchasi qandaydir hududga tegishli bo`lmasdan, balki geologik davrga (miotsen faunasi, pliotsen faunasi va hokazo) tegishli bo`lishi ham mumkin. Fauna terminini tor , ya`ni ma`muriy yoki davlat chegaralariga nisbatan qo`llash (Moskva viloyati, Stavropol o`lkasi, Buxoro viloyati faunasi va hokazo) noto`g`ridir. Chunki bunda hayvonlarning tabiiy tarqalish qonuniyatlari ko`zda tutilmaydi. Ba`zan, fauna tushunchasi turli taksonomik birliklarga tegishli hayvonlarni tavsiflashda ham qo`llaniladi. Masalan, muayyan joydagi qushlar faunasi yoki qo`ng`izlar faunasi va bunda fauna tushunchasining qo`llanilishi shartli ma`noga ega bo`ladi va yuqorida bayon etilgan ilmiy ma`noga mos kelmaydi. Ayrim hollarda, fauna termini hayvonlarning inson hayotida tutgan o`rniga nisbatan ham qo`llaniladi, masalan qandaydir hududdagi ov ahamiyatiga ega bo`lgan fauna, qishloq xo`jalik zararkunandalari faunasi va hokazo. Zoogeografiyada fauna tushunchasi yuqorida bayon etilganidek, faqat ilmiy ma`nodagina qo`llaniladi.
Fauna u yoki bu hududga tegishli bo`lgan, turli biogeotsenozlarda yashovchi barcha hayvonlarni o`z tarkibiga kiritadi. Masalan, Mustaqil davlatlar hamdo`stligi ning Yeropa qismi faunasi yashash muhitlarining mutlaqo turlicha bo`lishidan qat`iy nazar shimol bug`usi, dasht burguti, cho`rtan baliq, maxoon kapalagi, bodyaga buluti va boshqalarni bir xil asosda o`z tarkibiga kiritadi.
Inson tomonidan ongli ravishda boshqa zoogeografik oblastdan keltirilgan va hayvonot bog`i, akvarium hamda shunga o`xshash boshqa joylarda maxsus saqlanadigan hayvon turlari mahalliy fauna tarkibiga kiritilmaydi. Tasodifan kelib qolgan yoki ongli ravishda keltirilgan, keyinchalik yovvoyilashgan yoki inson yordamiga muhtojlik sezmaydigan turlar mahalliy fauna tarkibiga kiritilishi va uning tarkibida hisobga olinishi shart. Masalan, bir paytlar O`zbekistonda keltirilgan gambuziya balig`i, ilonbosh baliq, ondatra va shu kabi boshqa turlarni haqli ravishda O`zbekistonning mahalliy faunasi tarkibiga kiritish mumkin. Ammo, faunaning tarixini va uning shakllanish yo`llarini o`rganish jarayonida mazkur turlarni chetdan keltirilgan turlar toifasiga kiritish tavsiya etiladi.
Har bir fauna faqat o`ziga xos bo`lgan belgilari bilan xarakterlanadi va bu belgilar uni boshqa faunalar bilan solishtirish imkonini beradi. Faunaning tur tarkibi va turlarning ekologik tabiati har qanday faunaning eng muhim belgilari sanaladi. Har bir faunistik tadqiqot o`rganilayotgan hudud chegarasida yashaydigan turlarni hisobga olishdan, ya`ni faunani inventarizatsiya qilishdan boshlanadi. Fauna tarkibidagi turlar sonining ko`p yoki kamligi faunalarni o`zaro qiyosiy tavsiflashdagi asosiy mezonlardan biridir.
Yirik oblastlarlardagi faunaning tur tarkibini o`rganish uzoq muddatni va ko`pchilik mutaxassislarni talab etadi. Masalan, Mustaqil davlatlar hamdo`stligining Yevropa qismi faunasini tadqiq etish ishlari XVIII-asrda boshlangan va ayni vaqtda ham davom etmoqda. Bu yo`nalishdagi tadqiqotlar natijasida umurtqali hayvonlarning tur tarkibi deyarli to`liq aniqlangan bo`lsada, umurtqasiz hayvonlar inventarizatsiyasi hali tugallanmagan. Hatto umurtqasizlarning oddiy turlar ro`yxati ham hozirgi kunda to`liq shakllanmagan. Alohida hasharot guruhlari juda kam o`rganilgan bo`lib, ularning 20-40% aniqlangan xolos.
Turli faunalarda uchrovchi turlarning ekologik tabiati ham turlicha bo`ladi. Tropik o`rmonlar faunasida uchrovchi turlarning hayoti ko`proq daraxtlar bilan bog`liq bo`ladi. Bir tomondan, mazkur turlar daraxtlarda o`rmalab yashashga moslashgan sut emizuvchilar, qushlar, reptiliyalar, ko`pgina hasharotlardan tashkil topsa, ikkinchi tomondan, daraxtlar bilan trofik aloqada bo`ladigan, ya`ni mevaxo`r, bargxo`r, daraxtlarning yog`ochligi bilan oziqlanadigan turlardan tashkil topadi. Tropik faunadagi ko`pchilik hayvon turlari yil davomida faol bo`ladi. Dasht faunasi uchun esa boshqa ekologik tip xos bo`lib, bu yerda uya qazuvchi va yugurib yashashga moslashgan, qishda uyquga ketadigan, o`t o`simliklari, boshoqlilarning urug`lari bilan oziqlanuvchi hayvon turlari xosdir.
Faunaning muhim xususiyatlaridan yana biri uning boshqa faunalar bilan bo`ladigan munosabatlaridir. Faunalarni o`zaro solishtirish va ular orasidagi bo`lib o`tgan va bo`layotgan munosabatlarni tahlil qilish muhim xulosalar chiqarishga asos bo`ladi. Bunday solishtirish o`xshash sistematik guruhlar (turlar, avlodlar, oilalar) va endemiklar doirasida olib borilishi ham mumkin.