Qarshi Davlat Universiteti Tabiatshunoslik va Geografiya fakulteti Geografiya yo`nalishi

ob-havo va iqlim
tushunchalarining farqini 
tushunib olish kerak. Ob-havo deganda, biror joy yoki hudud atmosferasidagi 
meteorologik kattaliklar uzluksiz o‘zgarishlarining majmui tushuniladi. Ob-havo yildan-
yilga ma’lum chegaralarda o‘zgarib turadi. 
«Iqlim»,-
deganda Yer sharidagi har bir joyning geografik holatiga qarab 
aniqlanadigan atmosfera rejimi (ob-havo sharoitlari) ning statistik tartibi (o‘rtacha ko‘p 
yillik ma’lumoti) tushuniladi. Yoki biror joyga xos bo‘lgan ko‘p yillik ob-havo rejimiga 
iqlim deyiladi.
Geografik holat deganda faqat joyning geografik kengligi, geografik uzunligi va 
dengiz sathidan balandliginigina tushunilmay, Yer sirtining xususiyatlari, orografiyasi, 
tuproq qatlami kabilar ham tushuniladi. Atmosfera rejimi yil davomida, ya’ni qishdan 
bahorga va yozga, yozdan kuz va qishga o‘tish vaqtida mavsumiy iqlim sharoitida 
ma’lum darajada o‘zgaradi. Iqlimning o‘zgarishlari tebranish xususiyatiga ega bo‘lib, u 
yoki bu tomonga iqlimiy me’yordan chetlashib turadi. 
Iqlim hosil bo‘lishida iqlim hosil qiluvchi asosiy omillar bilan birga geografik 
omillar ham ishtirok etadi. Quyi yuqori geografik kengliklarda, quruqlik va dengiz 

---

25 
ustida, tekislik va tog‘larda iqlim hosil bo‘lish jarayoni turlicha boradi. Shundan kelib 
chiqib quyidagi iqlim hosil qiluvchi geografik omillarni ajratishimiz mumkin. 
Geografik, dengiz yuzasidan mutloq balandlik, yer sharida quruqlik va dengizlarning 
taqsimlanishi quruqlik usti rel’efi, okean oqimlari, o‘simlik qoplami, qor va muz
qoplami, inson faoliyati. 
Geografik kenglik bo‘yicha iqlim zonal taqsimlangan. Quyosh radiatsiyasi 
atmosferaning yuqori qismiga geografik kenglikka qat’iy bog‘liq holda tushadi. 
Yutilgan radiatsiya esa Yer shari bo‘yicha juda notekis taqisimlanadi; u 
bulutlikka, yer yuzasida albedoga, havoning tiniqligiga bog‘liq. Lekin umumiy zonallik 
holati yutilgan radiatsiyada ham saqlanadi. Yer sharida haroratning taqsimlanishi ham 
zonalikka bo‘ysinadi. Haroratga havo sirkulyatsiyasi ham ta’sir qiladi. Issiqlikning 
zonal taqsimlanishi ko‘p komponentlarning zonal taqsimlanishiga bog‘liq. 
Yer yuzasidan yuqoriga ko‘tarilgan sari meteorologik elementlarning zonal 
taqsimlanishi yaqqol ko‘rinib turadi. Chunki yer yuzasining ta’siri kamayadi. Dengiz 
yuzasidan absolyut balandlik ham iqlimning georafik omillaridan biri sanaladi. 
Yuqoriga ko‘tarilgan sari havo bosimi pasayib boradi, quyosh radiatsiyasi esa ortadi. 
Havo harorati pasayadi, namlik ham kamayadi. Bunday o‘zgarish asosan atmosferada 
yuz beradi, biroq tog‘ yonbag‘irlarida ham biroz o‘zgarish bilan shu qonuniyat 
saqlanadi. Yog‘in ma’lum balandlikkacha oshib boradi, o‘simlik zonalari pastdan 
yuqoriga o‘zgarib borgani singari iqlim zonalari ham o‘zgaradi. Tog‘larda o‘simlik 
zonalari pastdan yuqoriga quyidagicha o‘zgaradi. Avvalo keng bargli o‘rmonlar, keyin 
igna bargli o‘rmonlar. Bundan yuqorida butasimon o‘simliklar, alp o‘tloqlari va eng 
yuqorida doimiy qor va muz qoplami. 
O‘rmonlar zonasining yuqori chegarasi quruq kontinental iqlim zonasida nam 
iqlim zonasiga qaraganda ancha balanddan o‘tadi, ekvatorda bu chegara 3800 metr 
balandlikda, subtropiklarning quruq rayonlarida, 4500 metrga to‘g‘ri keladi. O‘rtacha 
kengliklardan qutblarga borgan sari o‘rmonlar chegarasi pasayib boradi, sababi havo 
harorati past, tunda esa o‘rmon umuman yo‘q. 
Tog‘larda dehqonchilik qilinadigan uchastkalar chegarasi o‘rmonlar zonasiga 
to‘g‘ri keladi. O‘rtacha kengliklarda bu chegara 1500 metrgacha. 

---

26 
Tropik va subtropiklarda, 4000 metrgacha. Tibet yassi tog‘larida esa 4600 
metrgacha ko‘tariladi. Quruqlik va suvlikning taqsimlanishi iqlimning muhim
faktorlaridan biri hisoblanadi.