GRAMMATIKA HAQIDA TUSHUNCHA
Grammatika tilshunoslik fanining nazariy bо‘limlaridan biri bо‘lib, gapda
sо‘zlarning о‘zgarish va birikishi haqidagi qoidalarni о‘rgatadi. Grammatika
atamasining ikki ma’nosi mavjud. Birinchidan, grammatika tilning muayyan
tarkibiy qismi grammatik qо‘rilishini ifodalasa, ikkinchidan, shu grammatik
qо‘rilishga xos qoidalarni umumlashtirib, uni ilmiy asosda о‘rganuvchi fanni
bildiradi.
Tilning grammatik qurilishini ifodalashi grammatika fanining tekshirish obyekti
hamdir. Mа’lumki, har qanday tilning о‘ziga xos grammatik qurilishi mavjud bо‘ladi.
Tilning grammatik qurilishi muayyan tilning boshqa tillardan farqlovchi о‘ziga xos
belgilaridan biridir. Binobarin, grammatikasiz fikr ifodalab bо‘lmaydi. Tilning
grammatik qurilishi о‘z-о‘zidan vujudga kelmaydi. U nutq jarayonida tilning fonetik
va lug‘aviy tomonlari bilan bog‘liq holda borliqdagi narsa va hodisalarni
umumlashtirish asosida vujudga keladi. Biroq, grammatika tilning boshqa
sohalariga, chunonchi, lug‘at tarkibiga ko‘ra ham keng qamrovlidir. Chunki,
grammatikada faqat sо‘zlar emas, balki ular orasidagi munosabatlar ham о‘z
ifodasini topadi. Ya’ni tildagi har bir sо‘z lug‘aviy ma’no ifodalaydi. Biroq, bu
ma’nolarning о‘zi bilan fikr ifodalanmaydi. Kо‘rinadiki, sо‘zlar nutqda grammatik
jihatdan shakllangan tus olsa, о‘zaro bir-biri bilan bog‘lansagina fikr ifodalash
uchun xizmat qiladi. Shunday ekan, har qanday sо‘z birikmalarning va nutqning ham
asosida sо‘z yotadi. Shu jihatda tilning grammatik qurilishi lug‘at tarkibi bilan
chambarchas bog‘langandir. Grammatika tilning eng oliy kо‘rinishi sifatida yakka
birliklar asosida emas, umumlashmalar asosda vujudga keladi.
Masalan: kitob, daraxt, gul, talaba sо‘zlari turli predmetlarning nomini
bildiruvchi sо‘zlar. Biroq, ular grammatikada, bir grammatik kategoriya — ot
turkumidir. Yoki yozdi, о‘qidi, bordi, keldi kabi sо‘zlar turli xildagi harakatlarni
bildiradi. Bu ham grammatika uchun bir umumlashma — fe’l turkumidir.
Kо‘rinadiki, grammatika tildagi sо‘zlar uchun umumiy bо‘lgan hodisalarni о‘rganish
asosida ularni muayyan tizimda birlashtiradi. Ikkinchidan, grammatikadan tashqari
sо‘zlar til uchun oddiy material, ular grammatik munbsabatlar asosida birikadi,
shalllanadi va fikr ifodalash vositasiga aylanadi. Demak, grammatika tildagi
lug‘aviy materiallarni ma’lum maqsadlarga kо‘ra ishlatish vazifasini ham
bajaradi. Tilning grammatik qurilishining muhim xususiyatlaridan biri uning
takomillashib, о‘zgarib borishidir. Bunday о‘zgarishlar jamiyat taraqqiyotidagi
obyektiv qonunlar asosida vujudga keladi. Ammo tilning grammatik qurilishi til
uchun umumiy bо‘lgan muayyan normalarga, qoidalarga bо‘ysunadi. Masalan,
adabiy tilda eganing gapning birinchi qismida kelishi yoki aniqlovchining
aniqlanmishdan oldin kelishi: keng dala, moviy kо‘l, ulkan tog‘, qaratqich bilan
qaralmishning shaxs va sonda moslashib kelishi: mening dо‘stim, uyning eshigi,
kitobning varag‘i til normalari asosidagi hodisalardir.
Bu normalar grammatikada ham grammatik qurilishga xos qonun-qoidalar
asosida mujassamlashgan holda о‘z ifodasini topadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |