Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

             MAVZU:   SON VA UNING MA’NO TURLARI. 
                                                 REJA: 
1. Son sо‘z turkumi.uning о‘ziga xos ma’no va grammatik xususiyatlari. 
2. Mikdor son va uning turlari: sanoq, jamlovchi,chama,taqsim va kasr sonlar xaqida tushunchani 
mustaxkamlash. 
Z.Numerativlar (hisob sо‘zlari) haqida tushuncha va turlari. 
4.Tartib sonlar haqidagi tushuncha. 
5.Mikdor, tartib sonlarga oid R.Ikromova va K.Qosimovalarning. Mashqlar 
tо‘plamidan 154,156,159,160,161,162-mashqlarning hammasini yoki ayrim- 
laridan namunalar ishlash. 
                                             Adabiyotlar:  
1.SH.Shoabdurahmonov va b.О‘sha darslik, 256-296 betlar . 2.M.Mirzayev va b.О‘sha darslik , 
109-112-betlar. 
3. U.Tursunov va b.Hozirgi uzbek adabiy tili,Toshkent,"О‘zbekiston" 
1992,290-301-betlar. 4.R.Ikromova K.Qosimova.О‘sha mashqlar tо‘plami,58-60  
Mashg‘ulotning kisqa bayoni. 
Predmetlarning  sanog‘i  va  tartibini  bildiruvchi  sо‘z  turkum  son  ekanligi  talabalardan  sо‘rash 
orqali  aniqlanadi.Sanaladigan  predmet  nomini  anglatuvchi  ot  bilai  qо‘llanmagan  sonlar  matematik 
raqamni  bildirishini    mavhum  ma’noli  bulishini  va  sonlarning.nomiii  anglatishini  talabalar  misollar 
vositasida   aytishadi.isbotlashadi.Bunga о‘qituvchi boshchilik qiladi. 
Son  ham  boshqa  belgi  bildiruvchi  sо‘z  turkumlari  singari  belgi  bildirishi.bu  jihagdan  sifat  va 
ravishga  о‘xshashi.ammo  son  predmetning  mikdor  va  tartib  belgisini  bildirishi  jihatidan  farq  qilishi 
о‘rtacha savol tashlanib aniqlanadi, 
Sonning 
о‘ziga 
xos 
quyidagimorfologik 
va 
sintaktik 
xususiyatlari 
savol tashlanishi ,test savollari asosida aniqlanadi 
1.Sonlar о‘ziga xos -inchi.-nchi  ov-ala-ta.-tacha.-lab shakl yasovchilarga egaligi;   
2.Sonlar juft,metr,dona,gaz,kaft,hovuch kabi numerativ (hisob sо‘z)lari bilan qо‘llanishi; 
3.Sо‘z  о‘zgartiruvchi   qо‘shimchalar   sonning  hamma  turlariga ham qо‘shilavermasligi; 
4.Sonlar  deyarli  sо‘z  yasovchilarni  qabul  qilmasligi.sondan  boshqa  sо‘z  turkumlari      yasalishi   
mumkinligi.sonlarning   boshqa   sо‘zlardan yasalmasligi 
.5.Sonlar  tarkibida  qо‘shma  son  bо‘lmasligi.buning  sabablari  og‘zaki  tushuntirishlar.javoblar 
orqali 
belgilanadi. 
          6.Sonlar otlar bilan birga qо‘llaniladi.ammo о‘zlaridan oldin aniqlovchi qabul qilmasligi;  
7.Sonlar  ot  oldida  kelib.aniklovchi  vazifasini  bajarganda  kо‘pincha  keyingi  hokim  bо‘lakka 
nisbatan ot bilan birikmali bо‘lak hosil qilgan holatda munosabatga kirishishi ( beshta talaba kelmadi 
gapini aniqlovchisiz -talaba kelmadi holida qо‘llab bо‘lmasligi);  
8.      Ba’zan    son      va  sifat  otning  aniqlovchi    vazifasida    kelishi  mumkinligi.    normaga  kо‘ra 
bunday paytda oldin son.keyin sifat,keyin ot kelishi tо‘g‘riligi ( beshta iktidorli talaba tarzida ). 
 9.Sonlar kо‘pincha aniqlovchi,kesim,zga,tо‘ldiruvchi vazifasida kelishi. 
Shundan  keyii  о‘qituvchi  talabalar  diqqatini  sonlarning  ma’no  turlari  va  ular  haqida  bilimlarini 
mustahkamlashga  qaratadi.  Tilshunos  olimlar  о‘rtarida  son:  sо‘z  turkumining  sanoq,  mikdor 
tushunchalarini  bildiruvchi  turi  nomini  2  xil  (  sanoq  son,  miqdor  son)  nomlashlari  haqidagi  fikrni 
о‘qituvchi  ma’ruzada  bildirganini  aytib,  talabalarning  bu  haqdagi  mulohazalarini  eshitadi.  Ularning 

---

sanoq  leksemasiga  nisbatan  mikdor  leksemasi  tushunchasi  umumiyroq,  kengroq  tushuncha  bildirishi 
xaqidagi fikrini  ma’qullaydi.  Sanoq son atamasi о‘rniga mikdor son atamasini qullashni ma’qullashini 
va 
miqdor 
sonning 
qо‘shimchasiz 
za 
- 
ta 
shakl 
yasovchisi 
bilan 
yasalgan. 
shakllarini 
sanoq 
son 
atamasi 
bilan 
nomlash 
durustligiki, 
anik, 
tushuncha 
bildirishini 
takdlaydi. 
Mikdor 
sonlar 
turlari 
-sanoq 
son, 
jamlovchi 
son, 
chama 
son, 
taqsim 
va 
kasr 
sonlar, 
ularning  о‘ziga  xususiyatlari,  shakl  yasovchila    -nchi,-inchi,-lamchi  kabilar,  tartib  son 
ifodalagan 
ma’nolari 
tо‘g‘risida 
ham 
bevosita 
mashq 
ishlashga 
о‘tishdan 
oldin 
talabalar 
о‘rtasiga 
savol 
tashpash, 
ularning 
mulohazalarini 
eshitish, 
umumlashtirish 
orqali 
mavzuning 
nazariy 
jihatlarini 
mustahkzmlaydi, 
. 
Shunday  keyingi  о‘qituvchi  shu  nazariy  fikrlarni  matnda  mustahkamlash.amalda  kо‘lay  olish 
kо‘nikmasini  mustahkamlash  -maqsadda  R.Ikromova    mashqlar  tо‘plamidan  154-mashq  talabini 
о‘qitadi.Namuna uchun bir gapdagi songa doir talabni ishlab kо‘rsatadi.Keyin esa. talabalardan birini 
xat  taxtaga  taklif  etadm.Mustaqil.urin  bilan  talabalar  yordamini  jalb  etgan  holda  ishlatadi.Talabga 
kо‘ra  auditoriyadagi  guruh  talabalari  gapda  berilgan    sо‘z  churkumini  aniqlaydi,grammatik 
hususiyatlarini  yozadi.sonlarni  So-lanib  kelgan  sо‘z  bilan  birga  kо‘yilib  yozadi  va  sonning  tagiga