Qarshi davlat universiteti jahon tarixi kafedrasi tarix falsafasi va tarix o

Tarix ta'limining amaliy metodi.
Tayanch tushunchalar: Kollokvium, didaktika, innovatsiya, internet, dars samaradorligi, muammoli ta’lim, differentsiatsiyalash, inson omili.
Kollokvium – lotincha suhbat, gaplashish ma’nolarini bildiradi va o’quvchilarni bilimlarini tekshirish va mustaxkamlash shakllaridan biri, o’qituvchini talabalar bilan suhbati, ilmiy munozarasi, yio’ilish shakli.
Didaktika – yunoncha ibratli degan ma’noni bildiradi.
Didaktika ta’lim mazmunini saralash muammolarini ishlab chiqib, ta’lim tamoyillarini, ta’lim usullari va vositalarini qo’llash me’yorlarini belgilab, me’yoriy-amaliy, konstruktiv-texnikaviy vazifani bajaradi.
Innovatsiya – inglizcha so’z bo’lib, yangilik kiritish ma’nosini bildiradi. Ta’limdagi innovatsiya ta’lim va tarbiyaning maqsadi, mazmuni, usullari va shakliga, o’qituvchilar, ishlab chiqarish ta’lim ustalari va o’quvchilar birgalikdagi faoliyatini tashkil etishda yangiliknijoriy qilish;
Differentsiatsiyalash – lotincha farq ma’nosini bildirib, ajralish, qismlarga bo’linish, yaxlitni turli qismlarga qatlamlanishi, shakllar va bosqichlar.
Inson omili -1) keng ma’noda insonning ijtimoiy-tarixiy mehnat faoliyati sub’ekti sifatidagi ahamiyati o’rni va ta’siri. 2) tor ma’noda insonni texnik qurilmalar bilan aloqasini integral tavsifini anglatuvchi tushuncha.
1.Bugungi kunda ham Sobiq CCCP davrida faoliyat ko’rsatgan quyidagi tarixchi-metodist olimlar-B.H. Bernadskiy, S.V. Ivanov, V.G. Kazansev, M.A.Zinonev, P.S. Leybengrub, I.N. Kazansev, P.V. Gora, N.G.Dayri, A.A.Vagin va boshqalarning ilmiy uslubiy faoliyatlari O’zbekiston tarix o’qituvchilari uchun ham asosiy dastrulamal bo’lib xizmat qilmoqda.
B.H. Baernadskiyning 1936 yil nashr qilingan “Yuqori sinflarda tarix o’qitish metodikasi”¹⁰ asarida darslarning 7 ta turini quyidagicha ko’rsatib beradi.
1. Yuqo’ri sinflarda maktab ma’ruzasi.
2. Hikoya qilib berish darsi.
3. Tarixiy hujjatlarni tahlil etish darsi.
4. Badiiy adabiyo’tlardan foydalanish darsi.
5.O’quvchilar yo’zgan referatlari asosida bevosita ular tomonidan o’tkaziladigan ma’ruzalarni tinglash va muhokama etish darsi.
6. Kino darsi.
7. Ekskursiya asho’lari asosida o’tkaziladigandarslari bugungi kunda ham u’z mavqelarini ma’lum darajada saqlab qolmoqda.
Lekin V.N. Bernadskiy dars samaradorligini ham aytib o’tishimiz kerak. Sababi davr bilan bo’lgan qiyinchiliklar sabab bo’lgan.
P.S. Leybengrub o’zining 1960-yilda nashr qildirgan “O’rta maktablarda tarix darslarida didaktik talablar”asarida tarix ta’limi usullari tasnifiga to’xtalib, o’qituvchi va o’quvchilarni o’quv faoliyati xususiyatlarni, o’qituvchi rahbarigida o’quvchilarni haqiqatni bilib olishga yo’rdam beradigan vositalar (manbai)ni asos qilib olishni¹¹ va quyidagicha o’qitish turlarini tavsiya qiladi.
1. Hikoya usuli.
2. Maktab leksiyasi.
3. Suhbat uslubi.
4. Ko’rgazmali uslub.
5. Darsliklar bilan ishlash uslubi.
P.S. Leybengrub 1968-yilda “Tarix darsi didaktikasi” kitobida o’quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish darajasi ta’lim uslublari tasnifida asos, qilib olinishi kerak degan fikrni ilgari suradi.
P.S. Leybengrub umumlashgan dars xususida fikr yuritib, bunday dars turini “ta’lim jarayo’nining hamma sonalarini qamrab olgan va bu dars turini tarix darslari turlarining asosiysi” deb hisoblaydi¹².
A.A. Vagin “O’rta maktablarda tarix o’qitish metodikasi” asarida tarix ta’lim usullari tasnifiga tarixiy voqealarni bilish manbalarini asos qilib oladi va ularni quyidagi 3 ta guruhga bo’lib ko’rsatadi¹³.
1. Og’zaki bayon usuli.
2. Ko’rsatmali ta’lim usuli.
3. Matn bilan ishlash usuli.
P.V. Gora ta’lim usullariga to’xtalib, faqat didaktik nuqtai nazardan emas, tarix uslubiy jihatdan ham o’ndoshish, o’quv materiallarining ta’lim-tarbiya vazifalarini hamda uning mazmunidagi o’ziga xos xususiyatlarni ham e’tiborga olish zarurligini ta’kidlaydi¹⁴. P.V. Gora o’zining “Tarix o’qitish metodikasi” asarida ta’lim uslublarini quyidagi 3 turga bo’lib ko’rsatadi.
1. Og’zaki o’qitish usulubi (bu tur uslubni o’zini 2 turga bo’lib ko’rsatadi: a) og’zaki ta’lim usubi, b) bosma matnlar bilan ishlash uslubi).
2. Ko’rsatmali ta’lim usuli.
3.Ta’limning amaliy uslubi.
P.V. Gora ta’lim uslublarini ham 3 turga bo’ladi.
1.O’quvchilar xotirasida tarixiy faktlar to’g’risida obrazli tasavvurlarni shakllantirish.
2. Tarixiy faktlar, yillarni mustahkamlash.
3. Aniq tarixiy materialni o’zlashtirish va tarixiy tushunchalarni shakllantirish usullarini ko’rsatib beradi hamda ko’rgazmali uslubning roliga alohida e’tibor beradi. P.V. Gora shu muammoga bag’ishlab, 1971 yilda “O’rta maktablarda metodik usullar va tarix ta’limida ko’rsatmali qurollardan foydalanish” kitobini yo’zadi. Unda ko’rgazmalilikni usul va vositalarni 2 guruhga ajratib ko’rsatadi.
1.Tarixiy faktlarning tashqi belgilarini ko’rgazmali asosda o’rganish hamda ular to’g’risida shakllangan tarixiy tasavvurlarning ko’rgazmali bo’lishiga o’rdam beradigan usul va vositalar.
2.Tarixiy jarayo’nning mohiyatini chuqur, ko’rgazmali ko’rgazmali asosda O’rganishni ta’minlaydigan usul va vositalar.
Ta’limni ko’rgazmali bo’lishini ta’minlaydigan usul va vositalar darsning maqsadi, materialning mazmuni va xususiyatiga qarab tanlanadi.
P.V.Gora o’qitish usullari, ko’rgazmali ta’limning usul va vositalari xarakteriga O’quvchilarning bilishdagi faolligi va mustaqilligini oshirishni asos qilib oladi.
P.V.Gora o’quvchilarni dars materiallarini puxta o’rganib, bilib olish faoliyatiga O’qituvchining rahbarlik qilishi, ularni ta’lim jarao’nining faol ishtirokchisiga aylantirishda ko’rgazmali ta’lim uslubining turli vositalaridan oqilona fooydalanish, ularga turli vazifalarni bajartirishning ahamiyati katta ekanligini isbotlab beradi. Hamda o’quvchilarning bilish faoliyatini oshirish va unga o’qituvchining rahbarlik qilishini ta’minlaydigan vazifalar va topshiriqlarni shartli ravishda 3 guruhga bo’ladi¹⁵.
1.O’quvchilardagi mavjud bilimlarni esga olishi uchun yordam beradigan.
2.O’quvchilardagi mavjud bilimlarni mazmunini boyitib rivojlantirish uchun yordam beradigan.
3. Muammodan iborat topshiriqlar.
Demak, inson bilimi cheksiz bo’lganidek, tarix o’qitish uslubiyati, ayniqsa tarix darslariturlari o’am jamiyat taraqqio’ti va ilmiy-texnikaviy inqilob jarayo’nida yangidan yangi tur variantlar bilan boyib borish zarurligini, umuman ta’lim nazariyasi va uslubiyati bir joyda depsinib turmasdan, dialektik harakatda bo’lishimizni unutmasligimiz kerak.
Tarixning zamonaviy turlari ya’ni seminar darslar, muommoli darslar, ekskursiya darslari hamda Preziden asarlarini o’rganishga bag’ishlangan maxus darslar, kollokvium teledarslar didaktikaga faol kirib kelayo’tganligi dars samaradorligini oshirish bilan birga o’quvchilar bilim doirasini rivojlanib borishga yordam berishini tabiiy hol deb qarash kerak. Shuningdek ta’limning muammoli yakunlovchi, umumlashtiruvchi tomonlariga ham katta e’tibor berilmog’i lozim.
Bugungi tarix darsini mazmuni mustaqil O’zbekiston Respublikasini yoshlar orasida olib boriladigan mafkuraviy ishlar vazifalariga mos kelishi, tarix o’rganishning turmush bilan aloqasini boo’lash, O’zbekiston kelajagi byuk davlat bo’lishini nazariy va amaliy ishlar bilan bog’lab olib borishga lntimmog’i kerak.
2-savol.
O’zbekiston milliy mustaqilligini qo’lga kiritish bilan “Ta’lim to’g’risida”va “Kadrlar tayo’rlash Milliy dasturi” qabul qilinishi bilan ulardagi talablarni hao’tga tatbiq etish yo’lida ta’lim tizimlarini takomillashtirish, talaba yoshlarimiz ongida milliy istiqlol o’oyasini shakllantirish, ularni milliy jihatdan o’zligini anglashlari xususida dastlabki ishlar amalga oshiriladi. Hukumatimiz tomonidan ta’limning yangi turlari ya’ni maxsus sohaga ixtisoslashgan akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari tashkil etildi.
Ta’lim-tarbiyaning eng muqaddas bo’g’ini- darsdir. Dars-pedagogik jarayonning ma’lum darajadagi ozmi-ko’pmi “hujayrasi” hisoblanadi. Unda pedogog jarao’nining ma’lum qismi o’z irodasini topadi. Mamlakatimizda xalq ta’limi tizimining eng dolzarb masalasi- butun pedogoglar hamkorligidagihar bir darsning pedogogik samaradorligini ilmiy-nazariy, metodik va didaktik jihatdan kompleks ishlab chiqishga qaratilmoo’i kerak.
Ta’lim tarbiyaning eng murakkab muammosi- inson shaxsini kamol toptirish va jamiyat taraqqiyotida inson omilini shakllantirish kabi dolzarb masalani ilmiy-metodik jihatdan samarali yechish masalasi turadi.
Ta’lim tarbiyada metodni qaysi nom bilan atashdan qat’iy nazar o’z izini qoldiradi.
Jumladan, 1980 yillarda Donesklik o’qituvchi V.F.Shatalovning “tayanch signallari” nomli metodi taro’ib qilindi. Bunda yirik harflar va alohida belgilar bilan o’zilgan so’zlar talabalarni sana, atama, ism-familiyalarni eslab qolishga yo’rdam bergan. Bu metoddan V. Usiskin degan talaba yaxshi foydalangan va til o’rganishda katta yutuqlarga erishgan. Shuning uchun bu metod “Usiskin metodi” nomini olgan. Ta’lim tarbiya yangiliklarni yaratib amaliyotga tadbiq qilib borish zarur.
Bugungi zamonaviy dars har bir o’qituvchini darslik materialini mufassal tahlil etib borishi bilan barcha ommaviy axborot vositalariva Internet axborotlarini o’rganib, ularga integratsion o’ndashib, dars jarayo’nida zarur axborotlarni to’go’ri tahlil etib, talabalar ongida yetkazmog’i lozim. Tarix fani o’qituvchilari imkoniyat boricha Prezident asarlari va nutqlaridan foydalangan holda dars o’tishimiz zarur.
Zamonaviy darsga bo’lgan talablar xususida gapirganda albatta, “Ochiq dars”larni tarix muzeylarida, tabiat qo’ynida va taniqli olimlar taklif etilgan darslarni samarali natija berishini xam unutmasligimiz kerak.

2. 
   O’quv-tarbiya ishlari samaradorligini oshirib borish har doim xalq maorifi xodimlarining eng muhim vazifalaridan bo’lib kelgan.
   

Muammoli ta’lim– ta’lim tarbiyaning ilg’or pedagogik amaliyoti va nazariyasining an’anaviy ta’limotining yaxlitligi natijasida qo’lga kiritilgan yutug’i bo’lishi bilan birga, o’quvchimlarni umumiy va ma’naviy rivojlanishlarining eng samarali vositasidir.
Har bir sohada bo’lgani kabi tarix o’qitish samaradorligini oshirishda ham “inson omili”, ya’ni tarix fani o’qituvchisining bilimdonligi, o’z sohasini yetuk mutaxassisi bo’lishi ham hal qiluvchi rol o’ynaydi. Shu bilan birga dars samaradorligiga salbiy ta’sirlar ham mavjud. Jumladan, Dars jarayonida o’quvchilar faolliklarini oshirishda muammoli ta’limni tashkil eta bilmaslik
- davriy matbuot va badiiy adabiyotlardan o’z o’rnida foydalana bilmaslik
- Prezident asarlari, nutqlaridan maqsadga muvofiq ravishda foydalan bilmaslik
- O’rganilayotgan mavzuga nisbatan integratsion yondashuvning sustligi
- O’quvchining o’qitilao’tgan fanga nisbatan qiziqishini oshira olmaslik
Yuqoridagilardan xulosa chiqarib, Nobel mukofoti laureati K.Skryabin “Odamlarni chuqur hurmat qilmasdan turib, ularga fanga nisbatan ixlos-extiromlarini singdirmasdan turib o’qitish mumkin emas, menimcha, o’quvchilarni dars jarao’nida darsga nisbatan harakatlari, darsdagi tinchlik, osoyishtalik huddi mana shundan boshlanmog’i kerak” degan fikri ilgari suradi.
Dars samardorligini oshirishda tarixchi mutaxassis kadrlarni tarbiyalab yetishtirish ham asosiy rol o’ynaydi. Biroq haligacha kamchiliklar yo’q emas.
Dars samaradorligini ta’minlashda inson omilidan keyin o’quv dasturlar, darsliklar va o’quv metodlik qo’llanmalar ham asosiy rol o’ynaydi. Shunday ekan, har bir tarix o’qituvchisi dastur asosida darslik, metodik qo’llanmalar mazmuniga ijodiy yondashmog’i, imkon qadar tarix darsini ilmiy-metodik va didaktik jihatdan davr talabi darajasida o’tkazishga alohida e’tibor bermog’i lozim.