Qarshi davlat universiteti a dabiyotshunoslik kafedrasi bibliografiyashunoslik

6-Mavzu: О‘zbekiston bibliografiyasining paydo bо‘lishi va rivojlanishi.
Reja:
1.О‘rta Osiyo hududida bibliografiya paydo bо‘lishining acosiy omillari tahlili; О‘rta Osiyo hududida birinchi uyg‘onish davrida ilm-fanning rivojlanishi, Xorazmdagi Mamun akademiyasining faoliyati. Beruniy va uning bibliografik faoliyati;
2.X1X asrning oxiri XX asrning boshlarida Turkistonda bibliografiyaning rivojlanishi; Jadidchilik harakatining mahalliy tildagi nashrlarning о‘sishiga tasiri. “Turkiston tо‘plami” bibliografik manba sifatida; Turkiston Avtonom Respublikasida bibliografiya ishining tashkil qilinishi (1918-1924 yillar).
1.O‘rta Osiyo bibliografiyasi o‘rta asrlar davrida paydo bo‘ldi. X asrda ustozdan shogirdga ogzaki nutq orqali bilim berish shakli pasaya boshladi. Kitobning mustakil bilim olish vositasi sifatidagi roli oshib bordi. O‘rta Osiyo arab adabiyoti asosan kulyozma kitoblardan iborat bulib, kitob an’analarini saklab kolishning birdan bir yuli kitob kuchirib yozishdan iborat bulib koldi. Kulyozma kitoblar O‘rta Osiyoda uzok va mashakkatli mexnat maxsuli bulib, u maxsus bilimni talab kilar, chevar kullar ostida u san’at asari darajasiga yetar edi. Samarkandda Sharkda mashxur bulgan kogoz ishlab chikarila boshlandi. Kitobni kuchirib yozish yakunida badiiy bezash ishlari bajarilgan.
XII asrdan boshlab kitob illyustratsiyasi paydo buldi. Kitoblar, asosan, shogirdlar tomonidan xavaskorlik yulida va malakali kuchirilgan. Ular ta’lim olish davomida savod chikarish bilan birga, matnni ukish, izoxlash, yod olish bilan mashgul bulganlar, ukuv adabiyotlarni majburan kuchirganlar. Bu esa musulmon dunyosida kitoblarning kupayishiga sabab buldi. Arab yozuvidagi adabiyotlarni yigish va uning takomillashib borishi bevosita yozuvning tarakkiyoti va ayrim asarlar nusxalarining kupayishi bilan boglik. О‘rta asrlarda kutubxonalar rivojlanib bordi va ilm-fan xamda san’at bilan shugullanishga imkoniyat kengaydi. Tabiiy-ilmiy va gumanitar fanlar rivojlandi, madaniyat darajasi usdi. Ayniksa, Somoniylar va Temuriylar davrida kutubxonachilik ishi rivojlandi. Saroy kutubxonalari fan uchun xazina bulgan, ularda diniy kitoblar, matematika, astronomiya, tarix, xukuk, geografiyaga oid adabiyotlar bulgan. Somoniylar davlatida buyuk olimlar va shoirlar ijod etdi. Bu davrda Ibn Sino uz yoshlik yillarini utkazdi, Rudakiy va Dakikiy, Firdavsiy, Narshaxiylar ijod kildi. Ibn Sino Somoniylar amiri Nux ibn Mansur saroyidagi kutubxonadan foydalanadi. Olim bu xakda shunday deb yozadi: „Men bir necha xonalardan iborat kutubxonaga kirdim, xar bir xonada kitoblarga tuldirilgan sandiklar bor edi. Bir xonada arab kitoblari va she’riy asarlar, boshkasida konunchilikka oid va xar bir xonadagi kitoblar bilimning biror bir soxasiga oid aloxida joylashtirilgan edi. Men adabiyotlar ruyxatini kurib chikdim va uzimga zarur kitoblarni surab oldim". Shuning uzi О‘rta asrlardagi kutubxonalarda kitoblarni joylashtirish tartibi xakida, bibliografik faoliyat elementlari, ayniksa, anik bir kitob saklash xonasidagi kataloglashtirish xakida ma’lumot beradi. Xar bir xonaning markazida chiroyli kuticha bulib, unda fonddan foydalanishga imkon yaratuvchi va ularni xisobga olib boruvchi ruyxatlar mavjud bulgan. Kitoblar bilim soxalari buyicha tartibga solingan va extiyotkorlik bilan saklangan. Kitob bozorlari olimlar, adabiyotchilarning uchrashuv joylariga, mulokot maskaniga aylangan, bu vaktda kizikarli baxslar, adabiy va ilmiy munozaralar olib borilgan. Ammo xali kitob savdosi bibliografiyasining paydo bulishi, kitob reklamasi uchun imkoniyat kam edi, sotuvchilarning uzi reklama bilan shugullanardi. Ibn Sino „Tarjimayi xol" asarida yozishicha, Buxoro kitob bozorida bulganida uziga kerakli adabiyotni kidirishda, kitob sotuvchining baland tovushda uzining maxsulotini (ya’ni kitob larni) maktayotganini eshitgan. Kitob bozorining an’analaridan biri shu ediki, kitob katorlarida adabiy, diniy va kitobsevarlik soxasidagi turli xil masalalar yuzasidan muxokamalar, baxslar utkazilar edi.
Manbalarda aytilishicha, Ibn Sino 997-yilda Buxoro xonligining kutubxonasidan foydalanishga ruxsat oladi. Ibn Sino foydalangan ruyxat О‘rta Osiyoda eng kadimgi bibliografik manba-Somoniylar sulolasi kutubxonasining katalogi bulgan. О‘rta asr kitob savdosi an’analari mamlakatimizda bir necha yuz yillar davom etdi. Kitob savdosi bibliografiyasi tushunchasining zamonaviy kurinishi XIX asr oxiri XX asr boshlarida xorijda paydo bulgan. 1897-yili tanikli samarkandlik arxeolog va sharkshunos olim V. L. Vyatkin birinchi marta gazetasida Buxoro kitob bozori xakida xabar beradi. О‘sha paytda nashr etilayotgan kitoblarning mukovasida kitob dukonlarida mavjud kitoblar va nashrga tayyorlanayotgan kitoblar xakida axborotlar xam berila boshlandi. Bibliografik kullanmalarning boshka turi fixrist nomi bilan tarkalgan, bu tavsiflar xisobga olinishi kerak bulgan mulk sifatida vakf kutubxonalariga topshirish paytida tuzilgan.
Bu davrda ilmiy va badiiy adabiyotning klassik janrlari rivoj topdi, kulyozma kitoblarning yangi tiplari shakllandi, ular Shark ma’rifatchilarining va olimlarning ma’naviy extiyojlarini kondirish va intellektual faoliyatni rivojlantirishga yordam berar edi. Bular orasida turli xil universal xarakterdagi ensiklopediyalar, biobibliografik lugatlar, adabiy antalogiyalar, tarixiy-ilmiy ishlar xam mavjud edi. Ularda, albatta, u yoki bu darajada bibliografik axborot bulgan. О‘sha davrdayok arabtillik va erontillik olimlar, filosoflar, tarixchilar, filologlar, geograflar, shifokorlar xakida avtobiografik ma’lumotlar tuplandi. Ularda mualliflar va ishlarining ruyxati berilgan. Xammadan kо‘ra mashxur sayoxatchi Ibn Yokutning „Irshad al-arib" asarida 1040 ta olimlar xakida ma’lumot berilgan. „Mujali al-buldan" asarida („Mamlakatlarning alifboli ruyxati") о‘sha mamlakat mashxur kishilarining asarlari nomlari kursatilgan. О‘sha davrning mashxur biobibliografik asari Ibn an-Nadimning „Kitob al-fixrist" asaridir. Unda X asrgacha arabtillik adabiyot xakida ma’lumot beriladi. Bu asar arab yozuvining I –III asrdagi minglab asarlar xakida, saklanmagan kulyozmalar xakida axborot berishi bilan kimmatlidir. О‘rta asr adabiyoti ana’analaridan biri, fan va adabiyotdagi utmishdoshlarning urni ruyxati elementlaridan biri biror bir asarning muallif tomonidan tuzilishi edi. Shunday kilib, bibliografik faoliyat bilan olimlar va shoirlar shugullanishgan. Xozirgi kun talabiga kо‘ra tula axborot beruvchi bunday ishlar tarixiy asarlarni uz ichiga olgan, tarixiy manbalar bilan tuldirilgan, tabiiy ilmiy xarakterga ega bulib, ular tazkira yoki biobibliografik lugatlar deb atalgan.
2. О‘rta asr Sharkining olimlaridan biri, bibliografik faoliyati ilmiy-amaliy axamiyatga ega bulgan mashxur komusiy olim Abu Rayxon Beruniy mashxur asarlarida uzining turli-tuman kizikishga, chukur bilimga ega ekanligini, astronomiya, geologiya, matematika, falsafa, botanika, tibbiyot kabi soxalarda xam betakror ekanligini kursatdi. Salkam 80 yillik umri davomida 150 dan oshik asar yozdi, ulardan 30 tasi bizgacha yetib kelgan. Beruniy bir umr kitobga katta xurmat va mexr bilan munosabatda bulgan, uni bilimlar manbayi, kishining ma’naviy kuchi sifatida karagan. Beruniy buni „Fixrist" nomli bibliografik asarining suzboshisida yozadi va kitobxonlarga kuyidagicha murojaat kiladi: „Sen mening yoshlik davrimda va keyingi paytlarda xam yozgan asarlarimni bilishing shart. Ularni xor kilma va ularga bepisand bulma. Ular xammasi mening farzandlarim, zero xamma uz farzandi va ijodi bilan faxrlanadi. „Xind falsafasi”da kursatilgan boblar uziga xos bibliografik sharx bulib, Xindistonning falsafasi va dinshunosligi, astranomik va tilshunoslik masalalariga bagishlangan. Beruniyning bibliografik faoliyati ancha mashxur bulib, xayotining sungi 10 yilida unga yaxshigina muvaffakiyatlar keltirdi. Uning „Geodeziya", „Xindiston", „Mas’ud konuni" va boshka kupgina ishlari va 1036-yilda tugatgan „Biobibliografiya" (arabcha „Fixrist") bizgacha yetib kelgan. Beruniy bibliografik ruyxatni tuzishda Abu Bakr Muxammad Ibn Zakariyo Roziy asarlariga bexuda tuxtalmadi. Ar-Roziyni uzining buyuk utmishdoshi, yirik Eron filosofi, ximik, vrach va tabiiy sinovchi, О‘rta asr Shark va G‘arbning mashxur olimi sifatida tan olardi. Beruniy Ar-Roziyning asarlarini eng ishonchli va obruli manba sifatida bilar va undan faoliyatida va asarlarida foydalanar edi va bu Ar-Roziy asarlarining kursatkichini tuzishga turtki buldi. Bu bibliografik kursatkichda avval Ar-Roziyning tarjimayi xoli, undan sung esa uning 184 ta asari xakida ma’lumot beradi. „Fixrist" asarining 2-kismi Beruniyning 1036-yilgacha yozgan asarlari xakidagi ma’lumotlardan iborat bulib, Beruniyning ilmiy faoliyati xakida dastlabki manba sifatida axamiyatga ega. Unda 113 nomdagi asari mavzular buyicha guruxlashtirilgan, tartibda ayrim xatoliklar uchraydi. 113 ta asardan 70 tasining xajmi xam kursatilgan. 27 tasini zamondoshlari Abu Sa’lam Mosixiy, Abu Ali Xasan kabilar bilan yozganligini kursatadi. Kursatkichga 1036-yildan keyingi davrda yozgan 30 dan ortik asari kirmagan. Beruniyning bibliografik faoliyati xakida rus arxeolog va etnograf olimi S. P. Tolstov shunday yozadi: „Beruniy manbalarni tankidiy analitik usul bilan urgandi. Tugri, manbalarga tankidiy yondoshish Beruniygacha xam bulgan, lekin Beruniy ishlarida manbalarga tankidiy yondoshish izlanishning asosiy sharti kilib olingan". Beruniyning 998-1004-yillar О‘rtasida yozgan „Yilnoma" (xronologiya) nomi bilan mashxur asarida berilgan manbalar ruyxati bunga misol buladi. Bunday ruyxat Beruniygacha bulmagan va birorta olimning asarida keltirilmagan. Kitob ichi bibliografiyasining muxim namunasi sifatida Beruniyning 1030-yilda yaratgan „Xindiston" asarini kursatish mumkin. Bu yirik ilmiy asar kirish kismi va 80 bobdan iborat bulib, uni yaratishda Beruniy 10 yil davomida turli bilim soxalariga oid 207 ta kulyozma asarlarni ukib urgangan. Bu asarning 12-14 boblarini aloxida bibliografik manba deb xisoblash mumkin. Beruniy xar bir fan tarmogiga oid bulimlar ichida avvalo eng muxim ilmiy asarlarga batafsil tuxtagan, keyin boshka manbalar xakida ma’lumot bergan. Asar mazmunini ochib berish maksadida boblarni sanab utgan, agar u yoki bu kitobni kurish imkoniyatiga ega bulmagan bulsa, bu xakda eslatib utadi. Beruniydan bizga meros bulib kolgan bibliografik ishlar uzining kulami, xajmi, manbalarning xronologiyasi va xududiy chegarasi, tilining xilma-xilligi bilan kishini xayratga soladi.
3. Temuriylar davrida iktisod va madaniyat tez rivojlandi. Xirotda tarixchi olimlar, yozuvchilar, madaniyat arboblari yashab ijod etdi. Saroy kutubxonalari, madrasa va masjidlar, xususiy va jamoat kutubxonalari tashkil etildi. Xirotning madaniy xayoti bevosita A. Navoiy nomi bilan boglik. Navoiy kalamiga mansub 60000 misradan iborat ulkan madaniy meros, adabiy asarlar besh asrdan beri insoniyatga, jaxon jamoatchiligiga xizmat kilib kelmokda. Ularning kupchiligidan u yoki bu yunalishda, insoniyat faoliyatining xamma soxalariga oid bibliografik axborot olish mumkin. Navoiy uzining „Fors davlatlari tarixi" asarida kadimgi falsafa fanining namoyondalari va ularning ijodi xakida juda boy ma’lumotlar bergan.
1498-yilda yaratgan „Majolis un-nafois" asari xam О‘rta Osiyo adabiyoti va madaniyati tarixini urganishda muxim axamiyatga ega va xozirga kadar uz kimmatini yukotmagan tazkiradir. Navoiy shu asari bilan turkiy tilda tazkira yaratish an’anasini boshlab berdi. Bu asarda Turkiston va Xuroson xududlarida yashab ijod kilgan 459 shoir xakida ma’lumot berilgan.
Navoiy tazkirasining boshka tazkiralardan farki shundaki, ularda fakat XV asrda yashab ijod etgan adabiyot namoyondalari-zamondoshlari xakida ma’lumot berilgan bulsa, Navoiy tazkirasida an’anaga aylanib kolgan shoir va adiblar xakida ma’lumot berishdan tashkari, о‘sha davrdagi Xirot va Samarkandning adabiy xayoti, adabiy kecha va majlislar, buyuk shoir davrida yaratilgan adabiyotshunoslik va tarixga oid asarlar, utmish shoirlarning merosini tuplash, ularni kuchirish, nucxalarini kupaytirish borasida olib borilgan ishlar xakida turli xil zarur ma’lumotlarni beradi. Unda avval xar bir shoirning xayoti va ijodi xakida biografik ma’lumotlar, ijodi xakida xikoya va namunalar berilgan. Yana о‘sha davr tazkirachiligiga xos bulgan shoirlar, ularning asarlari va tuplamlari xakida ma’lumotlarni berishdek majburiy an’anadan chetga chikib, о‘sha paytdagi Xirot va Samarkand adabiy xayoti, adabiy muxokamalar va yiginlar, adabiy va tarixiy asarlar, uzidan oldingi davrlarda yashagan shoirlarning she’riy asarlarini tuplash va ularni bir asar kurinishida jamlash, forsiy va turkiy shoirlar asarlarini kupaytirish, u yoki bu muallifning asarlari xakidagi ma’lumotlarni xam beradi.
Navoiy uzidan avval yaratilgan tazkiralarni taxliliy va tankidiy urganib chikadi, bibliografik tipdagi asarlarni xam urganadi va „Majolis un-nafois" asari bilan О‘rta Osiyoda yangi tipdagi tazkirachilik san’atiga asos soladi. Bu tazkiralarda zamonaviylik prinsipi asosiy urinda turadi. YA’ni muallif uziga zamondosh bulgan adiblar xakidagina ma’lumot beradi, zamonaviy xayot, adabiyot, xayot tarzi va adabiy jarayon xakidagi ma’lumotlarni birlashtiradi. Navoiyning kulyozma kitoblarni mukammal bilishi, adabiy maxorati va uzining shaxsiy mavkeyi davrining yirik kitobshunosi, bibliografi bulib tanilishiga sabab buldi. Uning tashabbusi bilan qurilgan kutubxona 10 000 dan oshik kulyozmani saklagan va turli kitobxonlarga xizmat kilgan.
4.О‘rta Osiyo xalklari adabiyotida va kitobatchilik ishi tarixida tazkira janri aloxida urin kasb etadi. Bu bibliografiya rivojiga xam ta’sir kursatgan. Ularda mashxur shaxslar, asosan, shoirlar, kitob san’ati ustalari, diniy arboblar va boshka ijodkorlar xakida biografik va bibliografik ma’lumotlar berilgan bulib, aloxida bir tuplamni tashkil etgan. Bu manbalarda shaxsning kalamiga mansub asarlari, devonlari xakida, ulardan namunalar va uning kuli bilan kuchirilgan kitoblar xakida ma’lumot ilova kilingan. О‘sha paytda tazkiralarning uch xili-sof adabiy tazkiralar, shayx va avliyolarga bagishlangan tazkiralar, xattotlar va kitob ishi bilan boglik shaxslar xakidagi tazkiralar mavjud bulgan. Oxirgi tazkira „Tazkirayi xattotiy" deb nomlangan bulib, uning maksadi utmish va zamondosh kitob san’ati namoyondalarining xayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlarni bir joyga tuplashdan iborat.
Yirik shoir, adabiyotshunos M. Shayxzoda tazkira janriga kuyidagicha tavsif bergan: „Shark xalklarining adabiyot tarixini asl manbalar orkali tekshirilgan, degan tadkikodchining asosiy suyanadigan manbasi turli zamonlarda, turli shaxslar tomonidan, turli sabablar bilan yozilgan tazkiralardir". „Tazkira" arabcha suz bulib, maksadni unutmaslik uchun uni yozuvda bayon etish degan ma’noni anglatadi. Ularda tazkira yaratilgan davrdagi va mamlakatdagi mashxur kishilar, yozuvchi va shoirlar, olimlar xakida ma’lumot beriladi. Bu mazmuniga kо‘ra xozirgi davrdagi biobibliografik ma’lumotnomalarga uxshab ketadi. Bunday tazkiralar Shark mamlakatlari xalklari orasida keng tarkalgan va mashxur bulgan, mualliflar belgilangan belgi va koidalarga amal kilgan xolda tazkiralar tuzganlar. Shark adabiyotida birinchi marta yaratilgan va bizgacha yetib kelgan tazkira 1017-yilda Mansur As-Salibiyning arab tilida yozilgan „Yatimat ud-duxr" kitobi bulib, uning bitta bobi maxsus turkistonlik va xurosonlik 124 shoirning xayoti va ijodi xamda asarlariga bagishlangan. Muallif о‘sha davrdagi Buxoro xamda Xorazmdagi adabiy jarayon, uning axvoli, zamondosh xattotlar, ular kuchirgan kulyozma asarlar, mualliflari, asar nomi, kuchirilgan joyi va yili xakida kiska ma’lumot bergan.
XV asrda yashab va fors-tojik tilida ijod etgan shoir va adiblarga bagishlangan yana bir tazkira Davlatshox Samarkandiyning „Tazkirat ush-shuaro" asari bulib, 1488-yilda yozib tugatilgan va 150 ta shoir xakida ma’lumot berilgan. Samarkandiy Temuriylar davrida xarbiy xizmatchi bulgan xolda badiiy asarlar xam yaratgan, ularda shoirlar xakida ma’lumotlar, ularning asarlariga sharxlar bergan. Navoiydan keyingi davrlarda yashagan adiblar uning tazkirachilik an’analarini davom ettirdilar. Ana shulardan biri 1566-yilda yaratilgan „Muzakkiri axbob" tazkirasining muallifi buxorolik Xasan Xoja Nisoriy edi. Bu tazkira XVI asrda yaratilgan yagona tazkira bulib, u о‘sha asrning birinchi yarmidagi О‘rta Osiyoning adabiy xayoti, Turkiston adabiy muxitiga oid va 250 dan oshik adiblar xakida tula ma’lumot beradi.
XVI-XVIII asrlarda О‘rta Osiyoda yana 10 dan oshik tazkiralar tuzilgan bulib, ular uz zamonasining adabiy muxiti, ijod axli, kitobatchilik ishi va kitob ustalari xakida ma’lumot beradi. Shulardan biri Muxammad Malix Samarkandiyning „Muzakkir ul-as’xob" va Mutribning „Tazkirat ush-shuaro" tazkiralaridir. Birinchi tazkirada 161 ta muallif xakida, ikkinchisida XVI va XVII asrda yashab ijod etgan 323 ta shoir, xattot va kitob ustalari xakida ma’lumot beradi. 1759-yil Muxammad Amin bin Nurmuxammad Nasafiyning „Mazxar ul-musannifin" tazkirasi XVIII asrning birinchi yarmida yashagan ijodkorlar xakidagi о‘sha davrda yaratilgan va bizgacha yetib kelgan yagona antalogiyadir.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida xam tazkirachilik san’ati davom etdi. О‘rta Osiyoning ayrim xududlari buyicha aloxida shoir va yozuvchilar, kitob san’ati ustalari xakida, о‘sha davr adabiy xayoti xakida ma’lumotlar tupladi. Kukonda Fazliy raxbarligidagi bir gurux shoirlar 1821-yili „Majmual shoiron" va boshka tazkiralarni yaratishdi. Buxoroda bu davrda 6 ta tazkira yaratilgan, ulardan Abdumutallib Faxmiyning „Tazkir al-Faxmiy", Xoji Abdulazim Shar’iyning „Tazkirat ush-shuaro" va boshkalarni esga olish mumkin. Xorazmda mashxur shoir va tarixchi Axmad Tabibiy tazkiralar yaratgan. О‘rta Osiyoda kitob bosish ishi (litografiya) boshlangunga kadar tazkira janri keng tarkaldi. XIX asr oxiri xivalik shoir Yusuf Tunkrat „18 shoir tuplami" tazkirasini yaratdi. Buxoroda amir saroyining ma’rifatli kishilaridan biri Sharifjon Maxdum tazkira janrida faol ijod kildi. U „She’rlar tuplami", kadimgi shoirlar, zamonaviy davlatmandlar va diyonatli kishilar antalogiyasi"ni tuzdi, bayoz janrida anchagina asarlar yaratdi, turli tarixiy davrlarda yashab ijod etgan mualliflarning she’rlar tuplamlarini tuzdi. Maxdum Turkistonda davrning yirik kitob shinavandasi edi. Boy va kimmatli kulyozmalari bilan boshka kutubxonalardan ajralib turuvchi shaxsiy kutubxonasi xakida ma’lumot yozib koldiradi. Kutubxona fondidagi adabiyotlar katalogini tuzadi, uning kirish kismida kutubxonada mavjud muxim kulyozmalar, ularning axamiyati xakida ma’lumot beradi. Katalogda adabiyotlarni tartibga solishda ma’lum bir xronologik yoki mavzuli joylashtirish prinsipiga amal kilmaydi. U uzicha kulyozmalarni tavsiflash koidasiga rioya etadi: asar nomi, muallif ism-sharifi, yoki xattotning ism-sharifi, kogozning sifati va uning ishlab chikarilgan joyi, zamonaviy mualliflar, uning karindoshlari xakida ma’lumot beradi. Undan tashkari, kulyozmaning asl narxini va uni sotib olingan narxini xam keltiradi. Mashxur mualliflar asarini tavsiflashda muallifning xayoti va ijodi xakidagi ma’lumotni keltiradi, uning asarlariga baxo beradi. Shunday kilib, bu katalog 300 dan oshik adabiyot xakida anchagina keng axborot beradi.
SH. Maxdumning katalogi kimmatli kitob shinavandasining ishi bulib, kupgina elementlarni berishi bilan xozirgi zamon bibliografik kullanmalariga yakin keladi. Tarixiy manbalardan shu narsa ma’lum buladiki, kadimdan О‘rta Osiyo kutubxonalarida olimlar, uz davrining mutafakkirlari, matematiklar, tilshunos va adabiyotshunoslar, tabiatshunoslar xizmat kilgan, shu yerda xattotlik va kitob miniatyura san’ati shakllangan va takomillashib borgan.