Qaraqa-2014-128-bet

§ 2. So’zlerdi baylani’sti’ri’wshi’ qurallar
11-shi’ni’g’i’w
. Berilgen ga’plerdi woqi’n’. Qara ha’rip penen jazi’lg’an
so’zlerdin’ qalay baylani’si’p turg’ani’na di’qqat yetip, sol so’zlerdi
baylani’sti’ri’wshi’ qurallardi’ ani’qlàn’.
Jawi’n yele 
silpilep jawi’p turg’an yedi
. Sap-salqi’n tamshi’lar
Bahadi’rdi’n’ betine tiyip
, titirkendirip jibergeni menen de, ba’ri-
bir wog’an bul ju’da’ 
jag’i’mli’ seziledi
. Ko’sheden 
mashinalar
dizbegi
i’zg’i’p wo’tip tur. 
Faralarg’a shag’i’li’sqan
gu’mis tam-
shi’lar marjan monshaqlar kibi 
asfalt to’sin ti’ni’msi’z sabalaydi’
.
Jigit 
plashi’ni’n’ jag’asi’n
a’ste ko’terip qoydi’ da, joldi’n’
qi’rra jag’asi’n yenlep ati’rg’an za’wlim biyik 
jaydi’n’ joqarg’i’

---

12
qabati’na ko’z
tasladi’.
Jetinshi qabattag’i’ shetki 
aynani’n’
jari’g’i’
wo’shti.
(S.I.)
So’zlerdin’ wo’z ara bir-biri menen grammatikali’q
baylani’sqa tu’siwi so’z dizbegi ha’m ga’plerdi du’zedi. So’z
dizbegi ha’m ga’pler to’mendegi grammatikali’q qurallar
arqali’ baylani’sadi’:
1. So’z dizbegi ha’m jay ga’ptin’ qurami’ndag’i’ so’zler
atli’qti’n’ 
seplik, tarti’m
ha’m ani’qli’q meyildin’ 
betlik
qosi’mtalari’
arqali’, baylani’sadi’. Mi’sali’: 
Bizler tog’aydi’n’
ishinde
bes-alti’ saat 
jol ju’rippiz.
(W.X.) Bul ga’pte 
bizler
jol
ju’rippiz
degen so’zler betlik qosi’mtasi’ arqali’,
tog’aydi’n’
ishinde
degen 
iyelik seplik
ha’m 
tarti’m
qosi’mtasi’ arqali’ baylani’si’p kelgen.
2. Ko’mekshi so’zler arqali’ baylani’sadi’. Mi’sali’:
1. Wol 
traktorshi’ menen sa’lemlesip
, shigit yegilgen
ati’zlardi’ 
qoli’ menen
siltep 
ko’rsetti
. 2. Mashina
Topi’raqqalag’a qaray ju’rip
ketti.
3. Mashina 
Ja’ha’ngir
menen traktorshi’ni’n’
izinen jetip, salta toqtadi’. 
(W.X.)
Bul mi’sallarda 1 — 2-ga’plerdegi qara ha’rip penen
jazi’lg’an so’z dizbekleri 
menen, qaray
tirkewishleri arqali’
baylani’sqan. Al, 3-ga’ptegi di’qqat yetilgen so’zler 
menen
da’nekeri arqali’ baylani’si’p, ten’ ma’nili baylani’sta kelgen.
3. Wori’n ta’rtibi arqali’ baylani’sadi’. Mi’sali’: 1. 
Alti’n
gu’zdin’
jag’i’mli’ samali’
yesip tur. 
(S.S.)
2. Tawdi’n’
ali’stag’i’ q
arli’ shi’n’lari’ tap su’wrettegidey boli’p turadi’.
(Sh.A.)
Bul ga’plerde 
alti’n gu’z, jag’i’mli’ samal, qarli’
shi’n’lari’, su’wrettegidey boli’p
turadi’
so’zleri wo’z ara
wori’n ta’rtip arqali’ baylani’sqan.
4. Intonaciya arqali’ baylani’sadi’.
So’z dizbeginin’ intonaciyasi’ bir dem menen ayti’ladi’:
Mi’naw balam, bul kitapxana, wol sawi’nshi’
degen so’zler
so’z dizbegin du’zip kelgen. Bulardi’n’ so’z dizbegi yekenligi
soraw qoyi’w arqali’ da (qaysi’ balam?, qaysi’ kitapxana?,
qaysi’ sawi’nshi’?) ani’qlanadi’. Bul jag’dayda 
mi’naw, bul,
wol
almasi’qlari’ siltew almasi’g’i’ ma’nisinde keledi. Yeger
de bul so’zlerdin’ arasi’ a’dettegiden sozi’li’n’qi’ intonaciya
menen ayti’lsa, wonda wolar ga’plik belgige iye boladi’.
Bul jag’dayda almasi’qlar atli’q ma’nisine jaqi’nlasadi’:
Mi’naw — inim. Bul
— kitapxana. 
Wol
— sawi’nshi’.

---

13
12-shi’ni’g’i’w.
Berilgen ga’plerdegi so’zlerdin’ qanday grammatikali’q
qurallar arqali’ baylani’si’p kelgenin ha’m sol baylani’si’p turg’an so’zlerdin’
qaysi’ so’z shaqabi’ yekenin tu’sindirin’.
1. Ma’diyar menen Toli’baydi’n’ jayi’ni’n’ arasi’n «Tawbay
jap» bo’lip tur. 2. Ha’wlinin’ ku’n batar arqa mu’yeshine keldi
de, paqshani’ ko’z benen shenew ushi’n aspang’a qaray bergeni,
bir juldi’z si’zi’li’p wo’tti. 3. Aqsaqal awi’li’na to’te jol menen
ketti. 4. Wol Qudaybergen han’qali’ ati’n tepsindi. 5. Bu’gin
jetiw ushi’n bir-yeki jal jiydelikten, ja’na’witliklerden wo’tiw
kerek yedi. 6. Aqsaqal atasi’ni’n’ aldi’na Da’niyar juwi’ri’p
shi’qti’. 7. Qunnazar «balag’a bir na’rse bereyinshi» dep, a’ri-
beri qaltasi’n qarap yedi, ishinen bir-yeki qaq yerik shi’qti’.
8. Birewin Aqjarqi’ng’a, birewin Da’niyarg’a uslatti’. 
(Sh.S.)
13-shi’ni’g’i’w
. Berilgen so’z dizbeklerin to’mendegi u’lgi boyi’nsha
ko’shirip jazi’n’. So’zlerdi baylani’sti’ri’wshi’ grammatikali’q qurallardi’n’ asti’n
si’zi’n’.
Jazg’i’ ku’n, awi’ldi’n’ ko’rinisi, awi’lg’a bardi’m, jaydi’
si’badi’q, mektepten shi’qti’m, awi’lda jasayman, awi’l haqqi’nda
woylandi’m, ken’ jaylaw, awi’ldi’n’ suli’w ko’rinisi, Araldi’n’
suwi’, ko’ldin’ bali’g’i’, ko’lge qaray ketti, awi’lg’a ku’n sayi’n
qatnadi’m, biyik taw, ko’p qabatli’ jay, inim ushi’n aldi’m,
mi’naw Xojako’l, anaw Qarataw, qaynag’an suw, jawi’n-
shashi’nli’ ku’n, jan’a qoni’s, mekteptin’ bag’i’, jaqsi’ woqi’ydi’,
qa’lem menen jazdi’, bes da’pter, suwi’q ku’n.
U ’ l g i :
1. Qosi’mtalar arqali’: awi’lda jasaydi’, ...
2. Ko’mekshi so’zler arqali’: da’ryag’a qaray ketti, ...
3. Wori’n ta’rtip arqali’: ashi’q hawa, ...
4. Intonaciya arqali’: mi’naw kitabi’m, ...
14-shi’ni’g’i’w.
Ga’plerdi woqi’n’. Qosi’mtali’ ha’m qosi’mtasi’z, wori’n
ta’rtibi arqali’ baylani’sqan so’zlerdi tawi’p, ayti’p berin’.
1. Bizler kempir apam yekewimiz jasap ati’rmi’z. 2. Kempir
apam tez-tez woylani’p qaladi’. 3. Usi’ waqi’tlar ishinde u’yde
birqansha jan’ali’qlar boldi’: si’yi’r tuwdi’, al shaqli’ qara qoy
yegiz qozi’ tuwdi’, qozi’lari’ni’n’ birewi — qara, yekinshisi — aq.
4. Suwi’q ku’nleri qozi’lardi’ u’yge kirgizemiz. 5. Wolardi’n’ yele

---

14
aqi’li’ joq, hesh na’rsege tu’sinbeydi. Qozi’lar wo’rli-g’urli’
juwi’radi’. 6. Kempir apam toqi’p ati’rg’an zati’n toqtati’p, ko’z
a’yneginin’ asti’nan qozi’larg’a qaraydi’ ha’m mag’an wolardi’ ko’zi
menen qi’zi’q yetip ko’rsetedi. 7. Bir shuwmaq ju’n woni’n’
dizesinen yedenge ji’li’si’p tu’sti. 8. Kempir apam frontta ju’rgen
birewge qolg’ap toqi’p ati’r. 
(M.K.)
15-shi’ni’g’i’w
. So’zlerdi baylani’sti’ri’wshi’ qurallardi’n’ (qosi’mtali’,
ko’mekshi so’zli ha’m wori’n ta’rtibi arqali’ baylani’si’wi’ni’n’) ha’rbir tu’rine
yadtan yeki ga’pten ga’p du’zip jazi’n’.