Qaraqa-2014-128-bet

§ 8. Ga’p ha’m woni’n’ tiykarg’i’ belgileri
Ga’p qanday da bir haqi’yqatli’qqa qatnasli’ waqi’ya-
ha’diyseler tuwrali’ xabar, soraw, buyri’q ma’nisin bildire-
tug’i’n sintaksislik birlik. Belgili bir pikir ti’yanaqli’li’g’i’
ha’rbir ga’p arqali’ ma’lim boladi’. Mi’sali’:
— Masalbektin’ jazg’an xati’ senin’ yadi’n’da bar ma?
— Yadi’mda, Tolg’anay. Bilemen.
—Awa, yekewimiz bilemiz. 
(Sh.A.)

---

30
Bul ga’pler yeki adamni’n’ so’ylesiwinen, qari’m-qatnas
jasawi’nan du’zilgen. Wolardi’n’ ha’mmesinde de ga’plik
belgi, pikir ti’yanaqli’li’g’i’ bar. Ha’rbir ga’p wo’zine ta’n
intonaciyasi’na iye boli’p, bo’linip ayti’lg’an.
Ga’p bir so’zden de, yeki yamasa birneshe so’zlerdin’
dizbeginen de du’ziledi. Wolar neshe so’zden du’zilse de
ga’plik belgi — intonaciya ha’m bir na’wiye pikir ti’yanaq-
li’li’g’i’n an’latadi’.
Til arqali’ qari’m-qatnas jasawdi’n’ yen’ kishi sintaksis-
lik birligine
ga’p 
dep ataladi’.
Ga’ptin’ wo’zine ta’n tiykarg’i’ belgileri to’mendegiler:
1) ga’ptin’ tiykari’n bas ag’zalar (baslawi’sh ha’m
bayanlawi’sh) du’zedi.
2) ha’rbir ga’p intonaciya pu’tinligine iye boladi’.
3) ga’ptin’ mazmuni’nan belgili bir ma’ha’lge qatnasli’
is-ha’reket, waqi’yalar xabarlanadi’: 1. Shigitler ko’gerip
shi’qti’. 2. Ta’rbiya jumi’slari’ ju’rgizilip ati’r. 3. G’awasha-
lardi’ suwg’ari’wdi’ baslaymi’z.
Bul ga’pler wo’tken, ha’zirgi ha’m keler ma’ha’llerde
qollani’lg’an.
Ga’p ayti’li’w maqsetine qaray 
xabar
, 
soraw
, 
buyri’q
ga’p
boli’p u’sh tu’rge bo’linedi.
Ga’pler adamni’n’ ha’r tu’rli kewil-ku’y, tuyg’i’-sezim-
lerin (quwani’w, tan’lani’w, renjiw, ku’yiniw t.b.) bildirip,
u’ndew ga’p
ma’nisin de bildiredi.
41-shi’ni’g’i’w.
Tekstti woqi’n’. Teksttegi ga’plerdin’ qanday qari’m-
qatnasli’q xi’zmet atqari’p kelgenin, ga’p boli’p du’ziliw belgilerin ha’m
ma’ha’llik qatnaslari’n ani’qlàn’.
Wog’an selten’ beriwdin’ keregi joq. Kempir irkilip turdi’
da, biraz waqi’tqa deyin qi’r-do’geregine gu’n’girt tartqan, nursi’z
ko’zleri menen qarap:
— Amanbi’san’, qutli’ dalam? — dedi a’ste g’ana.
— Shu’kir, Tolg’anay. Sen keldin’ be? Boldi’ri’p qali’psan’
g’oy. Shashlari’n’ da appaq boli’pti’. Qoli’n’da hasa.
— Ha’-a’, qartaydi’m g’oy, ken’ dalam. Bi’lti’rdan beri kele
almadi’m. Ko’rip turman, senin’ yele sol turi’si’n’. U’stin’nen
yegislik ketpeydi. Bu’gin menin’ wo’tkenlerdin’ ruwxi’n yeske
alatug’i’n ku’nim.

---

31
— Bilemen, Tolg’anay. Wo’zim de seni keler dep ku’tip jati’r
yedim. Bul sapari’ da aqli’g’i’n’di’ yertip kelmedin’ be, Tolg’a-
nay?
— Ko’rip tursan’ g’oy. Qara basi’m keldim. 
(Sh.A.)
42-shi’ni’g’i’w.
Teksttegi ga’plerdi woqi’n’. Ha’rbir ga’ptin’ aqi’ri’na qan-
day irkilis belgisi qoyi’li’p turg’ani’n ha’m wolardi’n’ ayti’li’w maqsetine qa-
ray qanday ga’p ma’nisinde kelgenin ayti’n’. Teksttin’ da’slepki shi’ni’g’i’w-
di’n’ dawami’ yekenine di’qqat yetin’.
— Demek, sen wog’an yele hesh na’rse aytpag’an yekensen’
dag’i’ wonda, Tolg’anay? Bir ku’ni bolmasa, bir ku’ni birew
tosattan du’rs yettiredi g’oy yele?
— Wo’ytip woylap ne qi’layi’n. Yerte me, kesh pe, aqi’ri’
bir ku’ni wo’zi-aq biler da’. Wo’zi de yeseyip, jaqsi’-jamanni’n’
parqi’n ayi’ratug’i’n boli’p kiyati’r. Biraq, yele wol menin’ ushi’n
na’reste. Aytayi’n desem, tasbawi’r boli’p qalar dep qorqa
beremen.
— So’ytse de, adamni’n’ haqi’yqatli’qti’ bilgeni maqul g’oy,
Tolg’anay.
— Tu’sinemen ba’rin de. Biraq, qalay aytaman? Men
biletug’i’n haqi’yqatli’qti’, qa’dirdan dalam, sen biletug’i’n,
ha’tteki, ha’mme biletug’i’n haqi’yqatti’ ha’zirshe tek g’ana wol
bilmeydi. Bilgennen keyin qanday qi’yallardi’n’ basi’na barar
yeken? Wo’tken-ketken ha’diyselerdin’ to’rkinine duri’s tu’sine
alarmeken? Yele bala g’oy. Wo’mirden tu’n’ilip ketpese bolar
yedi, — dep woylana beremen. 
(Sh.A.)
43-shi’ni’g’i’w
. Berilgen ga’plerdegi ko’p noqatti’n’ worni’na tiyisli
qosi’mta yamasa ko’mekshi feyillerdi qoyi’p, ga’plerdi ti’yanaqli’ yetip jazi’n’.
Ga’pti du’ziwshi grammatikali’q tiykarlari’ni’n’ (baslawi’sh ha’m bayanlawi’sh-
ti’n’) tallaw u’lgisi boyi’nsha asti’n si’zi’n’ ha’m feyil bayanlawi’shlardi’n’
qaysi’ bet, qaysi’ ma’ha’lde turg’ani’nà tu’sinik berin’.
Bali’qlar woynap..., quslar sayrap..., balalar na’rete toqi’p ... .
G’abdulla menen Aydar wo’zlerinin’ na’rete toqi’wi’n pitker...
Wo’z qollari’ menen islegen islerine su’ysin...
So’ytip balalar wo’zlerinin’ ju’da’ a’hmiyetli islerin islep bol...
da, awi’lg’a qaray asi’g’i’sli’q penen ju’rip ... .
Men jardan jarg’a sekiriwdi u’yrendi ... . Tek bolg’ani’
ju’ziwdi bilmey... . Yerten’ azan menen ko’lge shi’g’i’w kerek.

---

32
Ha’mmemiz tan’ qaran’g’i’si’nda monshani’n’ qasi’na ji’ynala... .
Al, senin’ qayi’g’i’n’ keshte tayar tursi’n. 
(M.K.)