Qaraqa-2014-128-bet

§1. Sintaksislik baylani’s haqqi’nda tu’sinik
So’zlerdin’ grammatikali’q qurallar arqali’ baylani’si’p,
belgili ma’nilik qatnaslardi’ bildiriwine
sintaksislik baylani’s
delinedi.
So’zlerdin’ sintaksislik baylani’si’wi’ arqali’ sintaksislik
birlikler — 
so’z dizbegi, ga’p
ha’m 
tekst
du’ziledi. Mi’sali’:
da’ryani’n’ suwi’, suli’w jay, paxtani’ teriw
si’yaqli’ so’zler-
din’ dizbegi seplik qosi’mtalari’ ha’m wori’n ta’rtibi arqali’
baylani’sqan.
Sonday-aq, sintaksislik baylani’s jay ha’m qospa
ga’plerdin’ qurami’nda da baylani’sti’ri’wshi’li’q xi’zmet
atqari’p, ma’nilik qatnaslardi’ payda yetedi. 1. Bizler shay
iship boldi’q. 2. Ala bultlar aspandi’ qaplap, qar borap
jawdi’. 
(X.S.)
Bundag’i’ birinshi ga’p — jay ga’p. Bul ga’ptin’ basla-
wi’sh ha’m bayanlawi’shi’ betlik qosi’mtalar arqali’ sintak-
sislik baylani’sqa tu’sken. Ma’nilik jaqtan xabar ma’nisin
bildiredi. Yekinshi ga’p — qospa ga’p. Wol yeki jay ga’pten
du’zilip, ala bultlardi’n’ aspandi’ qaplag’anli’g’i’, qardi’n’
borap jawg’anli’g’i’ tuwrali’ xabarlaydi’. Bul qospa ga’ptin’
qurami’ndag’i’ jay ga’pler bayanlawi’sh formalari’ ha’m
intonaciya arqali’ baylani’sqan.
8-shi’ni’g’i’w
. Woqi’n’. Jay ga’plerdin’ qurami’ndag’i’ so’zlerdin’
sintaksislik baylani’si’n ha’m ma’nisin tu’sindirin’.
1. Wol yerte woyandi’. 2. Ken’ daladan qatti’ samal yesip
tur. 3. Wol worni’nan turdi’, kerilip-sozi’li’p, dem aldi’.
4. Tan’ni’n’ taza hawasi’n meylinshe jutti’, kewil sarayi’ ra’ha’t-
lengendey boldi’. 5. Bu’gin de tan’ sa’ha’rde A’mu’wdin’ boyi’na
keldi, aydi’nli’ suwg’a qaradi’. 6. Ko’k sho’plerdi, yeginlerdi
qi’raw urdi’. 7. Qaramallar ko’k sho’plerdi tamsani’p jedi.
8. Seyilbek azan menen mallardi’ shoqayqumdag’i’ jaylawlarg’a
aydadi’. 
(X.S.)

---

11
9-shi’ni’g’i’w
. Ko’p noqatti’n’ worni’na tiyisli qosi’mta yamasa ko’mekshi
so’zlerdi qoyi’p, ko’shirip jazi’n’. Qosi’mtalar qosi’lg’an so’zdi baylani’si’p
kelgen so’zi menen birge asti’n si’zi’n’.
1. Aspan... qara bult tegis qaplap al... . 2. Qar borap jaw
... . 3. Tal tu’s... jawg’an qar keshke ... ti’nba... . 4. Qàr dize...
jawdi’. 5. Dawi’l ti’n... , bultlar ko’ship, aspan ashi’l... .
6. Dalan’li’q appaq boli’p ko’rin... . 7. Ji’lt-ji’lt yetip ha’r jer...
juldi’z ko’rin... . 8. Aspannan jeti qaraqshi’ juldi’z... izle... .
9. Do’n’... basi’na shi’q..., a’tirap... qaradi’. 
(X.S.)
10-shi’ni’g’i’w
. Tekstti woqi’n’. Irkilis belgilerinin’ qoyi’li’w sebeplerin
ha’m ga’ptin’ ma’nilerin ayti’n’.
Men ba’ha’rdi sonday jaqsi’ ko’remen. Oksana da jaqsi’
ko’redi. Sizler de solay shi’g’arsi’z. Ba’ha’rdegi qozi’-i’laqlardi’n’
shad boli’wi’n aytpaysan’-aw? Sizler wolardi’n’ kewilli woynap
ju’rgenin ko’rsen’izler yedi? «Na’restelerdin’ shaqi’ qi’shi’ydi’»,
— deydi Mansur atam.
Men palapanlardi’, ha’tteki ali’stan tani’yman: wol tasti’n’
u’stinde turi’p basi’n ana jaqqa bir, mi’na jaqqa bir buri’p, tula
bedenin tarap, quyashqa qi’zdi’ri’ni’p ati’r.
Al, tawi’qlar-she? Wolar u’ydin’ do’gereginde, ha’mme jerde
wo’rip ju’r ha’m arasi’nda shaqi’ri’p qoyadi’.
Ba’ha’r kelse, qanday kewilli boladi’ desesh. Ha’mme
kewillenedi. Ha’mme woynaydi’, ha’mme qosi’q aytadi’, quslar
sayraydi’ ... 
(M.K.)