Qaraqa-2014-128-bet

§ 5. So’z dizbegi haqqi’nda tu’sinik
30-shi’ni’g’i’w.
Woqi’n’. Berilgen toli’q ma’nili so’zlerdin’ dizbegine di’q-
qat yetin’. Wolardi’n’ qanday grammatikali’q qurallar arqali’ baylani’sqani’n
ani’qlan’.
Tawdi’n’ ko’rinisi, ko’ldin’ suwi’, tereklerdin’ japi’rag’i’,
mektepten qayti’w, sali’ni’ suwg’ari’w, ati’zda islew, qa’lem
menen jazi’w, awi’lg’a bari’w, taza suw, tez so’yledi, qayta-
qayta qaradi’, silpilep jawdi’, ha’zir keldi, gu’ldir-gu’ldir kisnedi.
So’z dizbegi yen’ kemi yeki yamasa birneshe ma’nili
so’zlerdin’ grammatikali’q baylani’si’nan du’ziledi. So’z
dizbeginin’ qurami’ndag’i’ so’zlerdin’ birewi (da’slepkisi)
bag’i’ni’n’qi’, yekinshisi bag’i’ndi’ri’wshi’ (bas) so’z boli’p
quri’ladi’. Bag’i’ni’n’qi’ so’z bas so’z benen ma’nilik
baylani’sqa tu’sedi.
So’z dizbegi wo’z aldi’na sintaksislik birlik dep qaralg’an
menen, ko’binese ga’p ishinde qollani’ladi’. Mi’sali’: Awi’l-
di’n’ suli’w ko’rinisi meni uzaqtan wo’zine tartti’. 
(«Q.J.»)
Bul ga’ptegi so’zler to’mendegi so’z dizbeklerine tallanadi’:
1) awi’ldi’n’ ko’rinisi;
2) suli’w ko’rinisi;
3) meni tartti’;
4) wo’zine tartti’;
5) uzaqtan tartti’
si’yaqli’ bes so’z dizbegine bo’lingen.
Yeki yamasa birneshe toli’q ma’nili so’zlerdin’ ma’nilik
ha’m grammatikali’q baylani’si’nan du’zilgen so’zlerdin’
dizbegine so’z dizbegi delinedi.
So’z dizbegi to’mendegi belgilerge iye boladi’: 1) yen’
kemi toli’q ma’nili yeki so’zdin’ dizbeginen du’ziledi;
2) wo’z ara grammatikali’q qurallar arqali’ baylani’si’p, biri
yekinshisine g’a’rezli bag’i’na baylani’sadi’; 3) wo’z ara
sintaksislik ma’nisi jag’i’nan ani’qlawi’shli’q, obyektlik
(zatli’q), pi’si’qlawi’shli’q qatnaslardi’ bildiredi.
So’z dizbegin jasawg’a tiykar bolatug’i’n so’zdi 
bas so’z
,
al bas so’zdin’ ma’nisin tu’sindirip, ken’eyttirip keletug’i’n
so’zge 
bag’i’ni’n’qi’ so’z
delinedi.

---

24
31-shi’ni’g’i’w.
Berilgen ga’plerdi woqi’n’. Qara ha’rip penen jazi’lg’an
so’z dizbeklerinin’ qanday grammatikali’q qurallar arqali’ baylani’si’p kelgenin
ha’m wolardi’n’ bag’i’ni’n’qi’, bas so’z boli’p atali’wi’n tu’sindirin’.
Qudaybergennin’ a’kesi
A’jimurat shabandoz tuwdi’-pitti
Qanli’ko’ldin’ turg’i’ni’ yedi. Pirmanbay 
ji’lqi’mani’nan
ju’da’
i’razi’ yedi.
Son’g’i’ waqi’tta u’yirdi tek 
A’jimuratqa tapsi’ri’p
,
ji’lqi’ menen isi bolg’an joq. Qanli’ko’l ji’lqi’ jayi’li’mi’na
qolaysi’z bolg’ani’ ushi’n, ji’lqi’manlardi’n’ geyde 
U’stu’rtke
shi’g’i’p ketetug’i’n
waqi’tlari’ da bolatug’i’n yedi.
A’jiniyaz bul sapari’ 
Qon’i’rattag’i’ dayi’si’ni’n’ u’yine kiyati’r
yedi
. Wol burqasi’nlap ag’i’p ati’rg’an Xanjapqa qarap, to’mendegi
qosi’q qatarlari’n 
a’ste ayta baslag’an yedi.
Ku’n a’lleqashan bati’p, 
a’tirapti’ 
qaran’g’i’li’q 
qaplag’an yedi.
Aspanda 
yesap-sansi’z juldi’zlar
ji’mi’n’laydi’. 
(K.M.)
32-shi’ni’g’i’w.
Ga’plerdi ko’shirip jazi’n’. So’z dizbegin du’zip turg’an
so’zlerdi tawi’p, asti’n si’zi’n’ ha’m qanday grammatikali’q qurallar arqali’
baylani’sqani’n ayti’n’.
Ma’jilis keshke jaqi’n tarqadi’. Adamlar ha’r ta’repke tarqasi’p
ketti. Kimi tawlarg’a, qoy wotarlari’ menen qara mal fermalari’na,
awi’llari’na tarqasti’. Tanabay ko’p penen birge ju’k mashinasi’
menen tegislik arqali’ jo’nep ketti. Suwi’q samal denesin
juwlatadi’. Tanabay kuzovti’n’ mu’yeshine woti’ri’p aldi’ da,
jag’asi’n ko’terip wo’z pikirleri menen ba’nt boli’p aldi’. Woni’n’
wo’zi bir ma’nili ga’p ayta almasa da, basqalardi’n’ ga’pin
ti’n’ladi’. Mine, wo’zinin’ de shashlari’ni’n’ jari’si’ ag’ardi’.
Jumi’sti’n’ mashaqati’nan ba’ribir quti’la almaysan’. Wo’zin’
tirimisen’, demek, woni’ birdeyine womi’rawlap iyterip ju’riwin’
kerek. 
(Sh.A.)
33-shi’ni’g’i’w
. Berilgen ga’plerdegi so’zlerdi grammatikali’q baylani’si’na
qaray so’z dizbegi tu’rinde terip jazi’n’ ha’m wolardi’n’ bag’i’ni’n’qi’
baylani’sti’n’ qaysi’ tu’ri yekenin ani’qlàn’.
1. Son’g’i’ ku’nleri sayaman shertektin’ asti’ payi’zli’ boli’p
ketti. 2. U’lken japtan aqqan suw wog’an salqi’nli’q bag’i’shlaydi’.
3. Arqa betten jag’i’mli’ samal yesip turadi’. 4. Shertektin’ ishi
de jaqsi’ bezelgen yedi. 5. Si’pasi’ taxta menen pollang’an.
6. Si’pani’n’ wortasi’na qoyi’lg’an stoldi’ u’sh-to’rt adam do’ge-
reklep woti’ri’pti’.
(W.X.)

---

25