Qaraqalpaq punktuaciyasi'NI'N' sistemasi'

QARAQALPAQ PUNKTUACIYASI'NI'N' SISTEMASI'

Ha'zirgi rus ha'm tu'rkiy tillerindegi irkilis belgilerdin' sani' 10-12 grafikali'q belgini qamti'ydi. Rus tilinin izertlewlerinde punktuaciyali'q belgilerdin' sistemasi'na, tiykari'nan, noqat (.), soraw belgisi (?), u'ndew belgisi (!), ko'p noqat (...), u'tir (.), noqatli u'tir (:). si'zi'qsha (-), qosnoqat (:), skobka (), ti'rmaqsha (), yeki u'tir (..) ha'm yeki si'zi'qsha (--) si'yaqli' 12 tu'ri ko'rsetiledi. Bunda ayi'ri'mlang'an ag'za ha'm kiris ag'zalardi'n' yeki jag'i'nan qollani'latug'i'n yeki u'tir ha'm bag'i'ni'n'qi'li qospa gapte qollani'latug'i'n yexi si'zi'qshani' wo'z aldi'na punktuaciyali'q belgi dep yesuplaydi".

Qazaq tili biliminde F. Musabekovani'n' punktuaciyag'a arnalg'an izertlewinde irkilis belgilerinin' 12 tu'ri ko'rsetiledi: nu'kte (.), ko'p nu'kte (...). qos nu'rxte (:), u'tir () nu'xteli u'tir (;), si'zi'qsha (-). ti'rnaqsha (), jaqsha (), kvadrat jaqsha (1) jan'a jol, soraw belgisi (?). lep belgisi (!). Bunda irkilis belgilerinin 11 tu'rinin' grafikali'q belgige iye yekenligi ko'rsetiledi de, jan'a joldi'n' sha'rtli belgige iye yemesligi ayti'ladi

Tatar tilindegi miynetlerde de punxtuaciyali'q belgilerdin' joqari'dag'i' II tu'ri u'yreniledi. Sh.Shoabduraxmanovti'n Wo'zbek tilinde punktuaciya degen miynetinde wo'zbek tilinin' punktuaciyali'q sistemasi' to mendegishe Ko'rsetiledi': 1. Nu'kte, soraw belgisi ha'm u'ndew belgisi ayi'ri'm wo'z aldi'na

qollani'lg'an ga'plerdin' tamamlang'ani'n, aqi'ri'n ko'rsetedi.

2. U'tir, tire, nu'kteli u'tir, qavs, yeki nu'kte ha'm ko'p nu'kte

ga'p arasi'na qoyi'latug'i'ni'n Ko'rsetedi. Uluwma bunda inkilis

Реформатский А.А. О перекодировании и трансформации коммуникативных систем. //В кн.: Исследования по структурной типологии. М., 1963, с.215. Мусабеков Ф. Корсетилген мейнсти, 26-6 Закин М.З. Корсетилген мийнетн, 222-223-66

106

gilerinin' won tu'ri ko'rsetiledi. Sonday-aq wo'zbek tilinin' joqari w wori'nlari'na arnalg'an sabaqli'q ha'm qollanbalarda da an'da atalg'an irkilis belgileri u'yreniledi. Qaraqalpaq tilinde de punxtuaciyali'q belgilerdin' sistemasi rus

m tu'rkiy tillerindegi siyaqli ko'rsetilgen irkilis belgilerdi mti'ydi'. N.Da'wqaraevti'n' avtorli'g'i'nda du'zilgen 7-klasqa nalg'an Qaraqalpaq tilinin' grammatikasi'nda irkilis belgilerinin turi: noqat (), soruw belgisi (?), u'ndew belgisi (!), u'tir (₁) atli utir (;), si'zi'qsha (-), u'tirli si'zi'qsha (-), qos noqat (:), op noqat (...), Skobka (). qos ti'rnaq () beriledi. Al Vesemuratov ha'm A.Xudaybergenovti'n' avtorli'g'i'nda du'zilgen extep sabagli'g'i'nda u'tirli si'zi'qshadan basqa, joqari'da atalg'an 10 'ri berilgen.

Sonday-aq son'g'i jillari' basi'lg'an mektep ha'm joqari woqi'w won'nlari'na amalg'an sabaqli'qlarda da joqari'da atalg'an 10 tu'ri Hate mali' u'yrenilip kiyati'r. Bul son'g'i' sabaqli'qlarda N.Da'wqaraev du'zgen sabaqli'qta qollani'lg'an u'tirli si'zi'qsha belgisi wo'z aldi'na inkilis belgisi retinde qollani'lmaydi. Sebebi, bul belgi joqari'da atalg'an irkilis belgilerindey bir belginin' ma'nisinde semes, qabatlasi'p qollani'lg'an yeki belginin' xi'zmetin atqaradi.

Qaraqalpaq tilindegi sabaqli'qlarda jan'a jol (abzac) irkilis belgilerinin bir tu'ri retinde atalmaydi. Biraq jazi'wda ha'm tekst shinde jan'a jol u'lken a'hmiyetse iye. Jan'a joldi'n' grafikali'q belgisi bolmag'an menen, tekst ishinde wo'z ara baylani'sli' bolg'an ir pixirdi yekinshi bir pixirden bo'lip ko'rsetiwde ken' qollaniladi. Sonli'qtan jan'a jol da irxilis belgilerinin bir tu'ri retinde punktuaciyani'n' sistemasi'na kiredi.

Uluwma irkilis belgilerinin sani az bolg'an menen, wolardi'n' sintaksislik xizmeti ju'da' ken. Ma'selen, bir g'ana u'tirdin' wo'zi sintaksislik Konstrukciyalardi'n' qurami'nda bir neshe sintaksislik kategoriyalarg'a qatnasli boli'p keledi. Bul irkilis belgisi jay plerdegi sanaw intonaciyasi' menen ayti'lg'an birgelkili zalardi'n' arasi'nda, ayi'ri'mlang'an ag'zalardi', kiris ha'm qaratpa zalardi ayi'ni'mlap ko'rsetiwde, dizbekli ha'm bag'i'ni'n'qi'li gospa ga'p qurami'ndagi jay ga'plerdi bir-birinen bo'lip jazi'wda ken' qollani'ladi.

Ha'zirgi a'debiy jazba tildegi qollani'li'p ju'rgen irkilis belgilerinin 10 tu'ri bir neshe sintaksislix wazi'ypalardi atqaradi. Wolardi'n' hazirgi qaraqalpaq tili materialari'nda neshe tu'rli wazi'ypada qollani'latug'i'ni' ha'zirshe bizge ma'lim yemes. Al wolardi qolani'li'w funkciyasi'ni'n' toli'q ko'rinisi qaraqalpaq punktuaciya ma'selelerine ken tu'rde arnawli' izertlew ju'rgizilgennen Keye ani'qlani'wi' mu'mkin. Ha'zirgi da'stu'rli u'yreniw boyi' qaraqalpaq tilinin' jazi'wi'nda qa'liplesken tu'rde to'mendegi in belgilerinin sistemasi' qollani'ladi: 1) noqat, soraw belgisi, u'ndew belgisi, ko'p noqat-bul belgi

ga'pte qollanili'w worni' boyi'nsha ga'ptin' son'i'nda qoyi'latug

irkilis belgileri dep ali'ni'wi' mu'mxin. Bul belgilerden u'sh indi

belgisi noqat, soraw, u'ndew belgisi ga'ptin' son'i'nda qollanilad

da, ko'p noqal ga'pke yamasa tekstke qatnasli' pikirdin' qisqarti

ali'ni'wi'na baylani'sli' ga'ptin' aldi'

nda da, son'i'nda da qoyi'ladi"

2) u'tir, noqatli u'tir. si'zi'qsha, qosnoqat. SKOba ti'rnaqsha-bular ga'p ishinde qollani'ladi'. 3) jan'a jol tekst ishindegi bir-birine baylani'sli bolg'an ha'r b pikirdin baslani'wi' aldi'nan Keledi. Demex, irkilis belgil qollani'li'w sferasi' boyi'nsha so'z-ga'p-texstke qatnasli boladi' da, qollani'li'w worni' boyi'nsha basta-worta ha'm keyingi poziciyaland Keledi.

IRKILIS BELGILERININ' XIZMETINE QARAY BO'LINIWI

Irkilis belgileri sintaksislik xizmetine qaray, bo'liwshi irkili belgileri ha'm aji'rati'wshi' (yamasa ayi'ri'mlap ko'rsetiwshi) irkil belgileri boli'p yeki toparg'a bo'linedi.

Bo'liwshi irkilis belgileri pu'tin texst bo'leklerin, bir pu'tin qop ga'ptin qurami'ndag'i' jay ga'plerdi, jay ga'plerdin' qurami'ndag birgelkili ag'zalardi. baslawi'shti da, bayanlawi'shi da, atawish so'zlerden bolg'an ga'plerdegi bas ag'zalardi' bir-birinen bo'li ko'rsetedi. Bo'liwshi irkilis belgilerinin' xi'zmetinde noqat, soraw belgisi, u'ndew belgisi, u'tir, noqatli' u'tir, qos noqat, si'zi'qsha, ko'p noqat belgileri, abzac qollani'ladi.

Abzacti'n armawli' grafikali'q belgisi joq. Wol tekste bir pikirdin lamamlani'wi' menen sog'an baylani'sli ekinshi pikirdin' baslaniw aldi'nda shegindirip jazi'w arqali iske asadi'. Al qoljazbalarda aniq boli'w ushi'n jan'a jolg'a (abzacqa) mi'naday belgi de /Z/ qoyiladi Bul belgi. tiykari'nan, baspa islerindegi redaktorlaw, Korrektura ha'm mashinkada basi'latug'i'n materiallarda esletiw retinde qollani'ladi'. Ayi'ni'm jag'daylarda bo'liwshi inkilis belgilerinin ayi'ri'mlari

aji'rati'wshi' irkilis belgisi xi'zmetinde de qollani'li'wi' mu'mkin. Aji'rati'wshi' irkilis belgileri sintaksislik xi'zmeti jag'i'nan pu'tin ga'ptin' mazmuni'n toli'qtin'p. tu'sindiriwshi, ani'qlawshi sintaksislik Konstrukciyalarda, sonday-aq so'ylewshinin subyektivlik qatnasi'n bildiretug'i'n so'z ha'm sintaksislik konstrukciyali

108

plerde qollaniladi. Aji'ratuwshi' irkilis belgilerinin xizmetin, karinan, skobka ha'm ti'maqsha atqaradi', u'tir ha'm si'zi'qsha i'mlang'an ag'za, kiris ha'm qaratpa ag'zalardi'n' yeki jag'i'nan allani'li'p kelgende g'ana aji'rati'wshi' xi'zmetti atqaradi' da, al dara zaldi'nda qollani'lg'anda bo'liwshi xi'zmette xeledi: 1. Sonli'qtan la pa't penen juwi'ri'p kiyati'ri'p. Sho'gip ati'rg'an tu'ye nin' 'na kelgende: (wol tu'yenin' wo'rkeshine usap, bir jag'i' jerge inip ketken targ'il granit tasti' usi'lay aytatug'i'n yedi)-. Du'kan shina kiyati'r. Men son'i'nan aylani'p kelemen,-dedi wog'an bir rap. 2. Jarti'si' qara, jarti'si' aq Yer dep atalatug'i'n woni'n' bir tasi' bar yedi. Shubarala boli'p do'nip turg'an bul tasti'n' tap atti'n' yerinen ayni'may qalg'an, hatte wog" atqa min indey boli'p ga'rdiyip woti'ri'wg'a da boladi. 3. Ku'ndiz, a'sirese tal is waqi'tlari'nda, bala putalari' ha'rriygen shiraljinlerdin' arasi'na arip woti'ri'wdi jaqsi' ko'retug'i'n yedi (Sh. Aytmatov).

Bul keltirilgen mi'sallarda birinshi ga'pte u'tir, yeki ta'repleme maqsha, si'zi'qsha, qos noqat, yexi ta'repleme skobka qoyi'lg'an teri aji'rati'wshi, yag'ni'y ayi'ni'mlap ko'rsetiwshi irxilis belgisin diredi. Al u'tir, qos noqat, si'zi'qsha ha'm noqat belgileri bo'liwshi Kilis belgilerinin xizmetin atqaradi. Yag'ni'y ga'pti strukturali'q tan feyil toplamlari'na, jay ga'pxe ha'm tuwra ga'plerge bo'lip orsetedi. Al, yexinshi ga'ptegi ti'maqsha aji'rati'wshi', qalg'anlari' liwshi irkilis belgilerinin xi'zmetinde qollani'ladi'. Sonday-aq shinshi ga'ptegi «a'sirese tal tu's waqi'tlari'ndag'i, degen zlerdin' yeki jag'i'nan qoyi'lg'an u'tir aji'rati'wshi' inkilis belgisin diredi. Bunda u'tir ayi'ri'mlang'an ag'zani' ga'ptin' tiykarg'i' leginen ma'nilik jaqtan ayi'ri'mlap ko'rsetedi. Is-ha'rekettin' leniw waqti'ni'n' ani'q bolg'an waqti'n yele ayqi'nlasti'radi.

Inkilis belgilerinin bul tiykarda bo'liniwi tu'rkiy tillerindegi wertlewlerde ha'zirshe so'z yetilmey Kiyati'r. Tex inkilis belgilerinin ollani'li'wi'nda ga'p aqi'ri'nda keletug'i'n irkilis belgileri ha'm 'p ishinde keletug'i'n inkilis belgileri dep yekige bo'lip o'rsetiledi.

Irkilis belgilerinin' bo'liwshi ha'm aji'rati'wshi' xizmetlerinin' ayi'rmashi'lig'i'n til faxtleri tiykari'nda ani'qlaw punktuaciyali'q gi'ydalardi'n' jetilisiwi ha'm qa'liplesiwinde u'lken a'hmiyetke iye. onli'qtan irkilis belgilerinin' qollani'li'wi'nda wolardi tek joqari'dag'i' si'yaqli', ga'p aqi'ri'nda keletug'i'n inkilis belgileri ha'm 'p ishinde keletug'i'n irxilis belgileri dep formal ko'rinisine qaray bo'lip qaramastan, funkcionalli'q belgisine qaray u'yreniw ulken hmiyetxe iye boladi. Biz bul jumi'sta irkilis belgilerinin' ollani'li'wi'ni'n' formal-funcionalli'q belgisine a'hmiyet berip wyreniwdi basshi'li'qqa aldi'q.

109

Кл Аза офлайн Ккк офлайн

IRKILIS BELGILERININ' QOLLANI'LI'WI'

Irkilis belgilerinin qoyi'li'w wori'nlari ha'r tu'rli. Wolardi geyparalari' ga'ptin' aqi'n'nda qoyi'latug'i'n bolsa, geyparalari' ga ishinde, al geyparalari' ga'ptin' basi'nda, wortasi'nda qollani'l Keledi. Usi' si'yaqli' qoyi'li'w wori'nlari'ni'n' wo'zgesheligine qaray irxilis belgilerin to'mendegi toparlarg'a bo'liw mu'mkin: 1) ga'ptin son'i'nda qoyi'latug'i'n irkilis belgileri (noqat, ko'p nogat, sorm belgisi, u'ndew belgisi); 2) jay ga'plerde qoyilatug'i'n irkilis belgilen 3) Qospa ga'plerde qoyi'latug'i'n irkilis belgileri.

GA'PTIN' SON'I'NDA QOYI'LATUG'I'N IRKILIS BELGILERI

Belgili bir tekst ishinde pikirdin' toli'q yamasa shexlengen da'rejede tamamlang'ani'n bildiretug'i'n irkilis belgileri retinde noqat, soraw belgisi ha'm ko'p noqat qollani'ladi. Bular bo'liwshi irkilis belgilerinin xizmetin atqaradi. Bul irkilis belgilerinin qoyi'li'wi', tiykari'nan, ga'ptin qurili'si', ma'ni ha'm intonaciyag'a tiykarlanadi. Ga'p texst ishinde quri'li'si' ha'm ma'nisi jag'i'nan bir na'wiye tamamlang'an woydi' bildirip, sol woy-pikirdin' belgili bir tu'sinikke iye bolg'anli'g'i'n ha'm pikirdin' toli'q ug'i'ni'li'wi'n ta'miyinleydi. Bunday ga'ptin' son'i'nda keletug'in irkil belgilerinin tekst ishindegi intonaciyasi tamamlang'an, yag niy ga'plik intonaciyani bildiredi. Mi'sali: Qorazlar qi'shqi'ri'si'p atr Qizi'q! Da'slep bir juwan dawi'sli', son' dawi'si' jin'ishkeregi, son wonnan da jin'ishkeregi... misli bir workestrdegi qosi'qshi'larday ta'rtip penen shaqi'ri'si'p ati'r... Ba'lkim, Jumabaydi' woyatqa qorazlardi'n usi tan'g'i shaqi'rg'ani'dur?! Yamasa wol woyang'annan keyin shaqi'ra basladi' ma yeken?... Biraq buni Juma bay ani'q ayi'ra almadi' (A. Sadi'qov).

Bul keltirilgen tekst u'zindisinde ga'ptin son'i'nda keletug'i'n noqat, u'ndew ha'm ko'p noqat belgileri qollanilg'an. Wolardi'n ha'mmesi de ga'ptin' quri'li'si', mazmuni'ni'n belgili bir pu'tinlikke iye boli'p, bo'liwshi irkilis belgilerin talap yetip xelgen. Bundag noqat ga'ptin' ma'nisinin heshqanday sorawli'q yamasa emocionalli'q ma'nige iye bolmay, jay xabarlaw ma'nisinde kelgenligin bildirgen. Al u'ndew belgisi qurili'si' jag'i'nan bir so'zden bolg'an ga'ptin emocionalli'q ma'nige iye bolg'anli'g'i ushi'n qoyi'lg'an. Bunda ta'n'lani'w ma'nisi bar. U'shinshi ga'ptegi yesi wori'nda qoyi'lg'an ko'p noqatti'n da'slepkisi ga'p ishinde kelip sanamalap aytili'p kiyati'rg'an birgelkili ag'zalardi'n' u'ziliske tu'skeni ushi'n ga'ptin' ishine, al son'g'i'si ga'ptin' aqi'ri'na qoyi'lgan. Bul ga'p quri'li'si' ha'm mazmuni jag'i'nan ken'eytilgen

110

'p tu'rinde kelip, tamamlang'an woy-pikirdi bildiredi. Biraq

ptin' yelede toli'q tamamlanbag'ani'n, shexlengenligin an'latadi. Dawami'ni'n' bar yexenligi, biraq so'ylewshi ta'repinen pikirdi soza bermey, qosarlasi'p qollani'lg'an soraw ha'm u'ndew, soraw-u'ndew ha'm ko'p noqat belgileri ga'ptin' son'i'na qoyili'p kelgen. Woni'n' da'slepkisi ma'nilik jaqtan ga'ptin' sorawli'-boljawli' ma'nide kelgeni ushi'n. al yexinshisi ga'ptin' sorawli'-boljawli ma'nisin bildiriw menen qatar, pikirdin' dawami'ni'n' bar yekenligin, toli'q pitpegenligin bildiredi.

Demek, inkilis belgileri jazi'wda ha'rbir so'zdi, ha'rbir sintaksislik Konstrukciyalardi' da'l tu'siniwdin' sha'rtli belgisi retinde qollaniladi.

Ga'ptin' son'i'nda qoyi'latug'i'n irkilis belgilerinin jazi'wda ken' qollani latug i'nlari'nin biri-noqat. Noqat tekst ishinde xabar ma'nisindegi ga'plerdi basqalari'nan bo'lip ko'rsetiw menen birge. gospa woy-pikirdi bildiretug'i'n bir neshe ga'plerdi de baylani'sti'ri'p, bir pu'tin sintaksislik birlikke-tekst sintaksisine biriktiredi.

Ga'ptin' son'i'nda qollani'latug'i'n irkilis belgilerinin qoyi'li'w won'nlari'n. ani'qlaw ushi'n wolardi'n' ha'r qaysi'si'na jeke-jeke toqtag'anda da'l ani'qlanadi'.

NOQAT ()

Noqat-bo'liwshi irkilis belgisi. Wol teksttegi wo'z aldi'na qollani'lgan xabar ha'm buyri'q ma'nisindegi ga'plerdin' keynine qoyiladi. Nogat arqali bo'lingen ga'plerdin' intonaciyasi' ga'ptin' aqi'ri'na kelip pa'sen' aytiladi' da, ga'ptin' ti'yanaqlani'p. tamamlang'anli'g'in bildiredi. Bul wori'nda ga'ptin' tamamlani'wi' degende belgili bir woy-pikirdin' toli'q tamamlang'ani an'lasi'lmaydi. So'ylew ag'imi'ndag'i' pikirdin intonaciyali'q pu'tinlikke iye bolg'an yen' kishi bo'lshegi retinde ug'i'ni'ladi. Jazi'wda noqat belgisi ga'ptin' aqi'ri'nda to'mendegi jag'daylarda

qoyi'ladi: 1. Belgili bir pikir ti'yanaqli'li'g'i' na iye bolg'an xabar ga'ptin' Keynine noqat qoyi'ladi. Bul si'yaqli xabar ga'pler sintaksislik du'zilisi jag'i'nan bir bas ag'zali' ha'm yeki bas ag'zali ga'p. Ken'eytilgen ha'm ken'eytilmegen ga'p, toli'q ha'm toli'q yemes ga'p ha'm t.b. jay ha'm qospa ga'p du'zilislerinde kele beredi: 1. Aqda'ryani'n' g'i'rra jag'asi'na Awi'l ken'estin' Ken'sesi sali'ng'an. Usi Ken'seden bir shi'g'anaq wo'rde uralskiy awi'llari' woti'r. 2 1942-jildi'n' jaz wortasi. Saratanni'n tami'lji'g'an i'ssi'si'. Ken'sesinin' qubla ta'repine sali'ng'an u'lken skladti'n' aldi'ndag'i' maydansha toli' ji'yi'n. (K.Sultanov). 3. Da'ryani'n' suwi' da si'rqi'li'p barati'rg'anday azlaw ko'rindi, tek aylanba di'g'i'ri'qlardi' sharpi'p,

111

iyirim tarti'p, jili'si'p turg'anday boli'p tur. Da'ryani'n' agisi'n qarsi' yesip tolqi'n ko'terip turg'an ku'shli samal da joq. Ti'ni'shli (X. Seyitov).

Bul keltirilgen ga'plerdin' ha'mmesi de jay xabarlaw ma'nisi bildiredi Wolardagi har bir ga'pten keyin qoyi'lg'an noq ti'yanaqli ma'nige iye bolg'an ga'plerdi bir-birinen bo'lip ko'rseti xizmetin atqaradi. 2. Buyri'q ga'pler pa'sen' intonaciya menen ayti'lg'anda aqi'ri'nds

noqat qoyi'ladi. Buyri'q ga'plerdin' bul tu'rinde emocionalli'q ma'n an lati'lmaydi', wolarda tex wo'tinish-tilex, buyri'qli' ma'niler g'ana an'lati'ladi: Ji'lqi'shi' Atani'n' na'pesinen bolg'an ja'niwarlar ku'sh sali'p tarti'n'lar. Si'r bere ko'rmen', adi'mlari'n'i'zdi tosan'lasti'ra Ko'rmen'. Menin' sizlerdi tuwari'wg'a haqi'm joq (Sh. Aytmatov). Shabdar ushqi'r qanati'm menin'. Keshir, sawi'rsi'n'a qamshi menen urg'ani'm ushi'n keshir. Solay yetpesem bolmay tur. Bug'an sen narazi bolma Shabdar (Sh. Aytmatov).- Kel endi, ne qilip

tursan zen'ireyip. Wotga jaqi'ni'raq woti'ri'p ji'li'ni'p al

(Sh.Aytmatov).

3. Xabar ma'nisinde kelgen bir pu'tin qospa ga'pten keyin noqat qoyiladi: Ishine motor wornati'lg'an kemenin arti'na bir adam dizerler woti'r, wol ara tura woti'rg'an worni'nan ushi'p turi'p, tum Lusi'na asi'qpay ko'z saladi'. Jurtti'n' ba'ri soni'n bergi aldi'ndagi shabira su'yriktin' kenari'na aw-na'retesin salg'an qusaydi wo'ytkeni uzi'n shubay tarti'lg'an bir izdin' worni jatir (Wo Ayjanov). Yeger sol tan'da ju'zip kiyati'rg'an qayi'q yeleslep ko'rinse, Quti'm jan'ali'qlar, tabi'slar bolatug'i'ni'na quwanatug'i'n. yeger aydi' nli suwda hesh na'rse Ko'rinbese, keshke shekem

ti'msi'rayi'p. di'm u'ndemey ju'retug'i'n a'detti shi'g'ardi' (X. Seytov). 4. Ga'p ag zalari'na bo'linbeytug'i'n so'z-ga'plerden keyin noqat qoyi'ladi. So'z-ga'pler tekst ishinde monolog ha'm dialog tu'rinde Keledi: Yelge basshi boli'w qi'yi'n. Awa. Ha'r xojali'qti'n talabi' bar, (T.Qayi'pbergenov). Siz ulli' ha'zirettin mehri, g'amxorli'g'i haqqi'nda so'yledin'iz. Duri's. Wol hasi'lzadani'n mehrisahawati'n umi'ti'w soqi'rli'q boladi' (A'. Yakubov).

- Sonda oni' usi' jerge tigesiz be?

-A'lbette (Wo. Xojaniyazov). - Haw, Ayparsha ji'lag'anbi'san"? Joq. (G. Izimbetov).

Noqat belgisi joqari'dag'i' si'yaqli' tiykarg'i' sintaksislik xizmeti menen qatar, qosi'msha xi'zmetlerdi de atqaradi. Wolar mi'nalar: 1. Dramali'q shi'g'armalarda ha'r bir qatnasi'wshi' personajlardan keyin noqat qoyi'ladi. Yeger personajdan keyin remarka (avtordi'n' tu'sindirme so'zi) qollani'lsa, remarka skobka ishine ali'ni'p jazi'ladi' da, noqat skobkadan keyin qoyi'ladi'. Mi'sali': Aynazar. Hay!

112

Aayinler Ku'lkiden ayi'ri'lmag'aymiz.

Sa yeke. Bir qosi'q ti'n'lag'i'm Kelip ketti. Qosbergen inim, uwtari'n'di' ali'p-eki nama qashi'ri'p jibersen'-o... Sharshag'ani'mi'z thi'g'i'p ketsin.

Da'wlet. Assalawma a'leykum!

Ha'mme (Da'wletke qarap). Wa'leykum assalam, ha', Da'wlet 'akel, Kel! Saw-slamat barsi'z ba? Joqari' shi'g'i'n'.

2. Sabaqli'q ha'm basqa da ilimiy jumi'slarda pikir ha'm i'ydalardi' da'lillew ushi'n fakt retinde mi'salg'a keltirilgen 40 ptin' yamasa u'zindinin' iyesin (avtori'n ko'rsetiw ushi'n ashi'lg'an kobkadan aldi'n noqat qoyi'ladi':1. Qay jer i'q bolsa, sol jerge u'rgin gar u'yiledi. (Wo'. Xojaniyazov). 2. Shadli'q ag'asi'ni'n' so'zlerin hawes penen ti'n'ladi'. Wol anasi' menen kabinadan tu'sip, sol tirapta arman berman ju'rdi. (Wo'. Xojaniyazov).

3. Bas ha'ribi ali'ni'p qisqarti'lg'an adam atlari'ni'n' ha'r bir haribinen, sonday-aq bir neshe ha'ripleri arqali' qi'sqarti'lg'an so'zlerden Keyin noqat qoyi'ladi': N.A. Baskakov, akad. M.K.Nurmuxamedov, doc. K.Ubaydullaev, prof. J.A.Wori'nbayev t.b.

4. Sanamalap ayti'lg'an birgelki ma'nili so'zlerdin' dawam yetiwin qisqarti'w ushin qollani'latug'i'n tag'i' basqa so'zlerinin birinshi haribi ali'ni'p, qi'sqarti'li'p ali'ng'an ha'riplerden keyin noqat qoyi'li'p jazi'ladi': Kolxoz ken'esine sali'kesh, paxtakesh diyxanlar, mexanizatorlar, agronomlar, injener-texnikler ha'm t.b. awil adamlari' ji'ynaldi'.

5. Qatar ta'rtip sanamalap ko'rsetilgen nomerlerden son' noqat qoyi'ladi': Qaraqalpaqstan xali'q shayi'rlari': 1. T. Jumamuratov, 2. I. Yusupov, 3. T. Seytjanov, 4. B. Qayi'pnazarov ha'm t.b. 6. Belgili bir ku'n, ay, ji'l atlari'n sanlar menen ko'rsetkende, sol

sanlardan keyin noqat qoyi'p jazi'ladi: 1. 1.09.1992. Bul wori'nda

noat ku'n, ay ha'm ji'l sanlari'n bir-birinen bo'lip ko'rsetiw ushi'n

qollani'ladi. Jazi'wda to'mendegi ori'nlarda noqat qoyi'lmaydi':

1. Qi'sqarti'lg'an qospa so'zlerden keyin noqat qoyi'lmaydi': NMPI (No'kis ma'mleketlik pedagogikali'q instituti'), TASHMI (Tashkent medicina instituti")t.b.

2.Wo'lshem birliklerinin' qi'sqarti'li'p jazi'li'wi'nda noqat qoyi'lmaydi': 10 m, 100 km, 5 kg, 15 sm, 100 mm t.b.

3. Cifrli' nomerlerden yamasa solardi'n' worni'na qollani'latug'i'n ha'ripten keyin skobka qoyi'li'p jazi'lsa, sol skobkadan son' noqat qoyi'lmaydi': Mi'sali'- g'ansha/-genshe formali' toplamlar to'mendegi pi'si'qlawi'shli'q ma'nilerdi an'latadi':

1) tiykarg'i' is-ha'reketke qatnasli' mug'darli'q ma'ni bildiredi; 2) sali'sti'ri'wshi'li'q ma'ni;

3) sha'rt ma'nisin bildiredi

Даулетов М. 2013. Лист 8

113

4) sabaqli'q ha'm basqa da basi'li'p shi'g'atug'i'n kitaplardi temasi'ni'n' son'i'na noqat qoyi'lmaydi': Qaraqalpaq tilini grammatikasi', Qaraqalpaq a'debiyati'ni'n' xrestomatiyasi' t.b.

SORAW BELGISI (?)

Soraw ga'pler mazmuni' boyi'nsha sorawli' ma'ni bildiredi ha'm sol ma'nige baylani'sli' ga'ptin' son'i'nda soraw belgisi qoyi'ladi'. Olar to'mendegi jag'daylarda qollani'ladi":

1. Ani'q juwap talap yetetug'i'n soraw ga'plerden keyin sor belgisi qoyi'ladi. Bunday soraw ga'plerde ti'n'lawshi' qatnasadi' ha'm juwap ku'tiledi? Amanbi'san qutli' qalam?- Shu'kir, Tolg'anay Sen keldin' be? Bul sapari' da aqli'g'i'n'di' yertip kelmedin' bet Tolg'anay?- Ko'rip tursan' g'oy. Qara basi'm keldim (Sh. Aytmatov) Ne jumi's penen keldin'? Qashan ju'reyin dep ati'rsan? Dosti'm qaysi kolxozdan bolasi'z? (Wo'. Ayjanov).

2. Soraw belgisi ani'q juwap talap yetpeytug'i'n ritorikali ma'nidegi soraw ga'plerge qoyi'ladi. Bunday soraw ga'plerde ti'n'lawshi' qatnaspaydi'. So'ylewshi wo'zine wo'zi soraw beredi ha'm woni'n juwapli'q ma'niside sol ga'ptin' mazmuni'nan an'lasi'li'p turadi. Bunday ga'pler obyektiv soraw ma'nisinde emes, subyektivli soraw ma'nisinde Keledi: 1. Al, yendi basqalarg'a, bul du'nyada jasap ati'rg'an ati' jo'ni na'ma'lim adamlarg'a ne desem yeken? Menin wolarg'a da aytatug'i'n ga'pim bar. Biraq, aytqan menen men ha'mme adamlardi'n' kewlinen shi'g'a alaman ba? (Sh. Aytmatov)

2. Perzentinin xor bolg'ani'n qaysi' ana jaqsi' ko'redi? Ba'ha' ayi'ndag'i' bultqa isenip bola ma? (T. Qayi'pbergenov). Bunnan ti'sqari', soraw belgileri to'mendegi grammatikali'q qurallardi'n' ja'rdeminde qoyi'ladi':

3. Soraw almasi'qlari arqali du'zilgen ga'plerdin' keynine qoyi'ladi': Kimdi ku'tip turi'psan'? Bekimbet, keshe nege ji'ynali'sqa kelmedin? (T. Qayi'pbergenov). Tu'sinemen ba'rine de. Biraq qalay aytarman?-Subankul, sen nege bizlerdi woyatpadi'n'? Men buri'n kim yedim, sol ji'llari?- Ne boldi? Qayaqqa? (Sh. Aytmatov). Nege yendi wol usi' ka'siplerdin' birde birine bas ji'p tag'i'p qalalmadi"? Nege yendi wol wo'zi

qa'lemegen basqa Ka'sipke aralasi'p Ketti? Nege? Nege?

(K.Allambergenov). 4. Ma/me (ba/be, pa/pe) soraw janapaylari' arqali' du'zilgen ga'plerdin' keynine soraw belgisi qoyi'ladi: Senin' usi' jerge yen a'wele kelgenin yesin'de barma, Tolg'anay? Sen nege bizlerge sa'lem bermey wo'tip barati'rsan'. Sen wo'ytip ga'rdiye berme? (Sh. Aytmatov). Yendi, men bul rayonni'n' perzenti yemespen be? Yamasa Serjanov rayonni'n' ar-nami'si'n umi'tti' dep woylaysi'z

114

7 Wo'tken quraltaydag'i' ga'pler ele yesin' de ju'r me? (T.Qayi'pbergenov). Buri'n bul jerde woqi'g'anbi'san'? Qol oymaymi'san'? Suwg'a barajaqpi'san'? (Sh. Seyitov). -Haw, umabayjan, qalay aman-saw ju'rsen be? U'y-ishler aman ba? hu'kir, Ma'tjan ag'a. Qalay wo'zin'iz de quwatli' barsi'z ba? S.Sadi'qov).

5. aw, a', o, g'oy, she janapaylari' arqali du'zilgen soraw plerdin' keynine qoyi'ladi: Sen bayag'i'lari' bizin' awi'lda da oldi'n'-aw?. Siz woni'n' qi'zi'si'z g'oy? Bul 60 tonna boli'wi' Kerek-a? (A.Worazov). Bir ba'le tapti'-aw-a? (Wo'. Ayjanov). Jan'ag'i' kelip ketken bala she? (J. Aymurzaev). Yeplep-seplep a'ste aqi'ri'n jetip alami'z-a? Islep ati'rg'an jumi'si'n'a ha'm basqalardi'n' jumi'si'na kewlin' tolg'an menen buni'n' na'tiyjesi baxi't keltirse ye ken-aw... (Sh.Aytmatov). Sen wo'zin'nin' ati'n'nan jibere qoysan'-o,

gosshi'm?-dedi wol. (K.Allambergenov). 6. Sorawli'q ma'nidegi ne sebepli, ne ushi'n ko'mekshi so'zleri arqali du'zilgen ga'plerdin' keynine soraw belgisi qoyi'ladi': Ne sebepli a'tirapi'n'a qaradi'n'? (A'.Shamuratov). Al, bul jerdi ne ushi'n tegislemeydi? (1. Qurbanbayev). Wol, ne ushi'n arza berdi yeken?

7. Bayanlawi'shi' shi'g'ar, qa'ytedi, bolar, yeken t.b. si'yaqli' modal ma'nili ko'mekshi feyillerdin' qatnasi'ndag'i' ga'pler sorawli'q ma'ni an'lati'p kelgende, ga'ptin' aqi'ri'na soraw belgisi qoyi'ladi': Ko'p jerlerdi ko'rgen shi'g'arsi'z? Wog'ada qi'yi'n bolg'an shi'g'ar? (X. Seyitov). Sen ne, Tolg'anay, uyi'qlap qaldi'n' ba? Sharshag'an, shi'g'arsi'z? Tog'ayg'a jasi'ri'nsan' qa'ytedi? (A.Begimov). Bizin' u'yge bari'p qaytsan' qa'ytedi? (X.Saparov). Bul ma'seleni partiya j'ynali'si'nda qaraw Kerek bolar? (A.Worazov). Yamasa shi'ni'nda abaysi'zda qoli'nan tu'sirip aldi' ma yeken?

8. Soraw ma'nisindegi qa'ne so'zi soraw ga'plerdi du'zip kelgende, sol ga'pten Keyin soraw belgisi qoyi'ladi': Qoy sharwashi'li'g'i'ni'n ne qi'li'w kerek? Wo'rshitiw ushi'n qoralar qa'ne? Ji'lqi'lar ushi'n seyisxana qa'ne, wot-sho'p qa'ne, suli' qa'ne, du'z qa'ne? Qa'ne, sen usi'nday na'rsenin' nesine qi'zi'g'i'p basi'n'di' shati'p ju'rsen'? (Sh. Aytmatov).

9. So'ylewshi wo'z woyi'n toli'q Ko'rkem ma'nerli (obrazli') yetip beriw ushi'n soraw ma'nisindegi bir neshe jay ga'plerdi toplap beriwi de mu'mkin. Bunday jag'dayda ha'r bir ga'pten keyin soraw belgisi qoyi'ladi': Pa't penen woni'n' qasi'na keldim de, kelinimdi qushaqlap bari'wi'ma basti'm. Sag'an ne boldi'? Sen nege ji'laysan"? Ayt, qa'ne?

Ha'siretke shi'day almadi'n' ba? Yamasa birew Kewlin'e tiydi me? Ayt deymen sag'an? Yamasa mag'an narazi' boli'p ju'rsen' be? Yeger olay bolsa, kewlin'de ne bari'n qaldi'rmay ayt qa'ne? (Sh.Aytmatov).

115

10. Soraw inonaciyasi' menen ayti'lg'an ga'plerdin' keynine soraw belgisi qoyi'ladi. Bunday jag'day, ko'binese dialog formasi'ndag' ga'plerde ushi'rasadi':- Ha'y, balalar! Qaydasi'zlar? Dawi's berin'ler? Woni'n' ati'-Gu'lsari'. Yadi'n'da bolsi'n. Gu'lsari'?

-Awa. Bi'lti'r jazda aqli'g'i'm u'yge qi'di'ri'p kelgen yedi. Bul atti

sol qoyg'an. Jaqsi' ko'rip qalg'an. Sol waqi'tta bul quli'n yedi

Yadi'n'da bolsi'n. Gu'lsari' (Sh. Aytmatov).

11. Qospa ga'plerdin' qurami'nda jay ga'pler soraw ma'nili boli'p Kelgende, ha'r bir soraw ma'nili jay ga'pten keyin soraw belgisi qoyi'lmay, u'tir qoyi'ladi' da, soraw belgisi yen' son'g'i' soraw ga'ptin' keynine qoyi'ladi': Padadan adasqan qoy ayi'pli' ma, yamasa woni' jegen qasqi'r ayi'pli' ma? (T. Qayi'pbergenov). Yerten' biz wolardi' qayda jayg'asti'rami'z, jay qa'ne? Tu'sinip tursan' ba, bul ne degen ga'p, bul ga'ptin' astari'nda qanday ma'nisi bar (Sh.Aytmatov). Nege wolar, wo'zleri zan' xi'zmetkeri bola turi'p, menin zan talabi'na say a'dil ali'p bari'p ati'rg'an islerimnin birewin de jaqti'rmadi'? (K. Allambergenov).

U'NDEW BELGISI (!)

U'ndew belgisi uluwma qollani'li'wi' boyi'nsha u'ndew ga'plerdin' keynine qoyi'ladi'. U'ndew ga'pler tekst ishinde basqa ga'plerge qarag'anda wo'zinin mazmuni' jag'i'nan so'ylewshinin' ha'r tu'rl emociaonalli'q tuyg'i'- sezimlerin bildirip keledi. Intonciyali'q jaqtan da ko'terin'ki dawi's penen ayti'ladi'. Mi'sali':- Keldi! Du kan mashina keldi!- dep ju'regi sha'wkildep birden qatti' baqi'ri'p jiberdi (Sh. Aytmatov «Aq paraxod»). Bul mi'saldag'i' di'qqat yetilgen ga'pler jay intonaciya menen aytqanda u'ndew ga'p ma'nisinde yemes, jay xabarlaw ma'nisin bildiredi. Al tekst ishinde wog'an so'ylewshi ta'repinen di'qqat awdari'li'p, ku'shli emociya menen ayti'ladi' ha'm intonaciyali'q jaqtan da (tekst ishinde) basqa so'z ha'm ga'plerge qarag'anda ku'shli dawi's tolqi'ni'na iye boladi'. U'ndew ga'plerge ma'nilik, du'zilislik ha'm intonaciyali'q wo'zgesheliklerine qaray, to'mendegi jag'daylarda u'ndew belgisi qoyi'ladi:

1. Ku'shli buyri'q, wo'tinish, tilek, qutli'qlaw ma'nisindegi buyri'q ga plerden keyin qoyi'ladi': Hay, ka'ywani' dana hayal, toqta, gu'nasi'z na'restelerdi tunshi'qti'rmay tur!- degen dawi's yesitildi. Qa'ne, attan tu's!-dep Worazqul da'pinip keldi. Tu's degende tu's! Qa'ne, qaptaldan deme!-Atti' ko'ter! Atti'-dep Mo'min Worazquldi nuqi'p jiberdi.- Shesh-dep buyi'rdi' Mo'min. -Nege! Shesh deymen men sag'an! Qaytadan tirkeymen. Shesh arqanlardi'. (Sh. Aytmatov). Sizler ayti'n'i'zshi'! (Wo'. Ayjanov). Poezd tag'i' da tezirek ju'rse

116

yeken! (X. Seyitov). -A'ken'di jiber sen! Bolar yendi. Senin' bir o'zin' yemes. Basqalarg'a gezex ber! Ne qi'lg'an aqi'lsi'z na'rsesen' o'zin'! (Sh. Aytmatov). Ju'da' jaqsi' boli'pti' balam. Ilaya, won' Bolsi'n! (A. Sadii'ov).

2. Ko'terin'ki intonaciya menen ayti'lg'an xabar ga'plerden keyin 'ndew belgisi qoyi'ladi': Du'nya-du'nya boli'p jarati'lg'annan beri bunday mereke bolg'an yemes! Bizler ba'rimiz seni son'g'i' jolg'a awana yetiw ushi'n keldik! (Sh. Aytmatov). Tuwg'an jerge tabani'm ydi boldi', wo'zim seni woqi'taman! Senin' anan'-menin' anam! Sen wogi'w pitkerip kelgenshe wo'zim qarayman! (A. Sadi'qov).

Bul ga'plerdin' ma'nisi jay xabarlaw ma'nisinde yemes, qanday da o'ylewshinin' Kishigirim tuyg'i'-sezimlerinin' bar yekenligi an'lasi'ladi'. 3. Ko'terin'ki dawi's tolqi'ni' (intonaciya) menen ayti'lg'an

garatpa ag'zali' ha'm qaratpa (vokativ) ga'pli konstrukciyalardi'n' eynine qoyi'ladi':- Ha'y-y, arbakesh, jorta qi'la bermey, tezirek olt dep baqi'radi'.- Qa'ne, Yesenqul, ayda! Bayag'i'day yetip ayday her! -Apa-a-a! A'liyma- a-an!-degen dawi's shi'qti'. Sol! Masalbek! Ah. sadag'an' g'ana keteyin, qudayi'm-ay! (Sh. Aytmatov). Joldaslar! A'diwli doslar! Xalqi'ma xi'zmet yetiw ushi'n ketip barati'rman (Wo'. Ayjanov).

4. Ko'terin'ki intonaciya menen ayti'lg'an tan'laq so'zli jay plerden ha'm tan'laq so'z-ga'plerdin' keynine u'ndew belgisi qoyiladi': Heh, sol qasqi'rdi'n' balasi'ni'n' iz quwi'p keliwine qara! Qayi'pbergenov). Alaqay, Palman ag'am kiyati'r! Pa, du'nya-ay! Tuwi'p wo'sken jer qanday qa'dirli (N. Da'wqaraev).- Ha ha doynaq aslawi'na qara! Qara!-Ba'rakalla! Torg'ay ag'a, jaqsi' at bolajaq tu'ri bar yeken. Kewlim ta'wir-aq ko'terilip qaldi' (Sh. Aytmatov). -Ha'si bolsam. qa'yttim! Jamanli'q jawdi'n basi'na! Kes bolmasi'n jalg'i'zi'mni'n' joli'na ko'z jasi'm! Aya qudayi'm!... (K. Sultanov).

Ku'sheytiw ma'nisindegi qanday, qaysi', qansha, qanshama, olay, sonday, bunsha, qalay-qalay t.b. almasi'qlardi'n' qatnasi'nda du'zilgen u'ndew ga'plerdin' son'i'na qoyi'ladi': Bul qanday awhal! Aysa'nem bolsa G'odalaqti'n' qanji'g'asi'nda ji'lap ketti (S.Xojaniyazov). Usi'nday a'piwayi' miynet yerleri bizde qanshama Ko'p deysiz! (G'. Seytnazarov). Barli'q jumi'si'm usi'lardi'n' dasturqani' ushi'n! Awa! solay, joldas Da'wletov! (T.Qayi'pbergenov). Usi'nday zamang'a tu'sinbewshiliktin' sebebinen minaw turg'an Yesbergen shi'g'anaqta» qansha adam qi'ri'ldi' deysen! (A.Sadiqov). Uri'sti'n' kesapati'nan qanshama jerler yegilmey qaldi deysen! Mi'nag'an qara, yene qanday ra'ha't bag'i'nlaytug'i'n jawi'n deysen'-a! Qaray qoysa yendi, qanday mo'ldir

jawi'n bul! Ko'rersen' yele, biyıl zu'ra'a't mol boladi' (Sh.Aytmatov). 6. Xabar ga'plerdin' bayanlawi'shi'na a', o, aw, da', g'oy janapaylari' dizbeklesip u'ndew ga'pler jasaladi' ha'm kynine u'ndew belgisi qoyi'ladi': Bas vrash jalg'i'z mashinani' sadaqag'a minip Ketken yeken-da! (T.Qayi'pbergenov). Aq Ko'kirek g'ana qarag'i'm-aw, aynalayi'n. Seni qayg'i'raman dep boldi'ri'p qaldi'm g'oy! Qi'rq shelek alatug'i'n shlen qazang'a ji'lqi'ni'n' yetin sali'p asqan bag'man basli'qqa jaman ko'zi menen bir qarap qoydi' Traktor bolsa won'lanar. G'i'ri'stay azamatti' aytsan-o! Azamal sawali'p ketse, traktordi' du'zep beredi g'oy! Ku'nine won reys paxta tasi'p turg'an traktori'mnan ayi'rdi'-aw! A'welden-aq woqi'wg'a tabani'm tarpap yedi-aw! (A. Sadiqov).

7. Bir jay ga'ptin' qurami'nda tan'laq ha'm janapay so'zler kelip u'ndew ga'pler du'ziledi. Bunday jag'dayda ga'ptin' emocionalli' ma'nisi ku'sheytilip ayti'ladi' ha'm aqi'ri'na u'ndew belgisi qoyi'ladi Pay ku'nde jandi'-aw! (T. Qayi'pbergenov). Pay at yekensen'-da! (X. Seyitov). Uwh, ju'regim jan'a jay tapti' g'oy! (G'. Seytnazarov), Ah, Sultanmuratti'n' sondag'i' ayaq-ayag'i'na tiymey zi'mi'rawi'n-ay! (Sh. Aytmatov). Ha', a'tten', yalg'anshi' du'nya-a! Bay-ba-ay. Uzaqbay inim, shi'ymaqpal ko'pshikte uyqi'lag'an usaysan'-aw, betin'degi si'zi'g'i' sayram-sayram g'oy! Pay, Purxan ag'a, qati'rasiz-aw!-A'y, taksist degenlerde iyman bolmaydi'-aw!- Hay, sizler ga'ptin' Keynin buzi'p barati'rsi'z g'oy-ay! (A. Sadi'qov).

8. Inversiyali'q jol menen du'zilgen ga'pler ko'terin'ki intonaciya menen ayti'li'p u'ndew ga'plerdi du'zedi. Bunday ga'plerdin' keynine u'ndew belgisi qoyi'ladi': Qaray qoysa yendi, qanday mo'ldir jawi'n bul! (Sh. Aytmatov). Balalar bul men!-dep dawi'si'n shi'g'ardi' wol basi'n ko'terip. Bul men! So'ylep ati'rg'an men!- Qa'ne, boldi yendi, meni jiberin'ler shaytanlar! Ko'rdin' be ha'kiren'lewin! A'ne, a'ne aytti'm g'oy sag'an! (A'.Ta'jimuratov).

U'ndey belgisi ga'plerdin' joqari'dag'i' si'yaqli du'zilislix wo'zgesheligine baylani'sli' qoyi'li'wi' menen qari'm-qanasli'li'q funkciyalari'na qatnasli' boli'p ta keledi. Bunday qatar, woni'n' jag'dayda u'ndew ga'plerdi du'ziwshi grammatikali'q qurallar qatnaspay-aq, ga'ptin' mazmuni' ha'm intonaciyasi' arqali'-aq u'ndewlik ma'ni an'lasi'li'p turadi. Bular to'mendegishe:

9. Su'ren-shaqi'ri'q ma'nisindegi u'ndew ga'plerdin' keynine qoyi'ladi': Jasasi'n barli'q jer ju'zinde paraxatshi'li'q! («Yerkin Qaraqalpaqstan». Barli'q ku'sh jetistirilgen zu'ra'a'tti sepsitpey ji'ynap ali'wg'a qarati'lsi'n! («Yerkin Qaraqalpaqstan»). Ha'mme ji'yi'n-terimge!

10. Quwani'shli xabar, qutli'qlaw, alg'i's ayti'w, su'ysiniw ma'nisindegi ga'plerden keyin: Ko'z aydi'n bati'r, ko'z aydi'n! («Alpami's»). Shabdar! At bolg'ani'n'a ja'niwar! (Sh. Aytmatov). Bul ushi'n mi'n' ma'rtebe ra'hmet! (Wo. Xojaniyazov).- Su'yinshi Tolg'anay apa! Jaqsi xabar aytqani'm ushi'n mag'an su'yinshi

118

beresiz! Jorabek atamni'n' kelini bosandi'.- Qoy-a'! Qashan bosandi'?- Bu'gin tan' aldi'nda (Sh. Aytmatov). Su'yinshi sheshe, Gu'ljamal keldi! (A. Bekimbetov).

11. Qa'ha'rleniw, gijiniw, g'arg'aw ma'nisindegi u'ndew a plerdin' son'i'na qoyi'ladi': Ko'rsetemen men sag'an!- dep wo'zinshe ishinen qa'ha'rlendi Worazqul (Sh. Aytmatov). Uri's! A'psherin a'ba'shiy!... Al kerek bolsa jalg'i'zi'mi'zdi'!... Naymi't!...Qari'q bola g'oy!... Ha'sseniy!... (K. Sultanov). -Ilayi'm, sol jatqani'nan turmasi'n! Dep g'arg'adi Tanabay (Sh. Aytmatov).

12. Sa'lemlesiw, xoshlasi'w, harmasi'n ayti'w ma'nisindegi u'ndew ga plerden keyin: -Assalawma a'leykum. Wa'leykum assalam! Tanabay kelgenlerdin' qoli'nan aldi (Sh. Aytmatov). Sen ketip barati'rsan' ba, Tolg'anay?

Awa, ketip barati'rman. Yeger tiri bolsam, tag'i' aylani'p

KO'P NOQAT (...)

Ko'p noqat, ko'binesi ga'ptin' son'i'nda, geyde ga'ptn' basi'nda, ishinde qollani'latug'i'n irkilis belgisi. Bul belgi, tiykari'nan, ma'nige baylani'sli' qoyi'ladi. Ko'p noqat qanday da bir sebepler menen woy-pikirdin' u'ziliske ushi'rag'ani'n yamasa woni'n' toli'q

tamamlanbag'ani'n, dawami'ni'n' bar yekenligin bildiredi. Ko'p noqat to'mendegi jag'daylarda qoyi'ladi' : 1.Ayti'lajaq woy toli'q tamamlanbag'anda ga'ptin' aqi'ri'na ko'p

noqat (...) qoyi'ladi. Bul jag'dayda ga'ptin' ayti'li'w maqsetine qaray, Ko'p noqatti'n' qoyi'li'wi' u'sh tu'rli boli'p keledi: a) yeger ga'p xabar intonaciyasi' menen ayti'lsa, tek ko'p noqatti'n' wo'zi; b) soraw intonaciyasi' menen ayti'lsa, soraw ha'm ko'p noqat (?...) d) u'ndew intonaciyasi' menen ayti'lsa, u'ndew belgisi ha'm ko'p noqat (...) belgileri qoyi'ladi': Serjanovqa bul awi'r tu'yildi de ba'rin yeslemewge ti'ri'sti'... (T. Qayi'pbergenov). A'ytewir men ali'p bari'p ati'rg'an is boyi'nsha ji'ynalg'an materiallar usi'nnan da'rek beredi... (K.Allambergenov). Bunday jag'dayda wol ne ayti'wi' mu'mkin?... (T. Qayi'pbergenov). Sizlerge hu'kimet ayli'q to'lep qoyi'pti'-aw! ... Men ne qi'layi'n qosshi'm. Ja'birkesh arzasi'n qayti'p ali'p

woti'rg'oy!... (K.Allambergenov). 2. Ayti'lajaq birgelki woy-pikirdi dawamlay bermey, qi'sqarti'p beriw za'ru'r bolg'anda, sol qi'sqarti'lg'an wori'nda ko'p noqat qoyi'ladi': Ma'mleketke paxta tapsi'ri'w kerek, sali' tapsi'ri'w kerek, ovosh tapsi'ri'w kerek, go'sh tapsi'ri'w kerek, su't tapsi'ri'w kerek... (A.Sadi'qov).

119

115

3. Ko'p noqat jan'a joldi'n' (abzacti'n') baslani'w aldi'nan qoyi'li'p Keledi. Bunday jag'dayda da aldi'n'g'i' jan'a joldan ko'p noqatli jan'a joldi'n' xabarlaw mazmuni'ni'n' u'zilgenligin, basqasha yekenligin bildiredi: Serjanov Mamutovti'n' u'yine kelgen usi' demlerde Da'wletov

Qudaybergen g'arri'ni'n' u'yinde woti'rg'an yedi. G'arri'ni'n'

a'psanasi Da'wletovqa unadi'. Birazdan son' woni'n' so'ylesiw menen ushi'n ja'ne Keliwge wa'de berip tu'rgeldi (T.Qayi'pbergenov). U'yine kelse, u'yine quli'p uri'wli', anasi'da bir jaqqa ketip qalg'an. Aqi'ri' bolmag'an son' bizin' u'yge keldi...(A.Sadi'qov).

4. U'zindiden yamasa basqani'n' miynetinen ali'ng'an citatadag'i' tu'sirilip qaldi'ri'lg'an ga'plerdin' worni'na ko'p noqat qoyi'ladi' Belgili si'nshi' Kazbek Sultanov «Dag'i'stan kemesinin' Kayutalari'n Ko'rip ju'rip bi'lay dedi:... Isenimim ku'shli, Aral yele buri'ng'i' hali'na keledi ha'm suwlari'nda «Dag'i'stan» kemesi de ju'ze baslaydi'. (P. Shermuxamedov). «Berdaq demokrat shayi'r si'pati'nda wo'z da'wirinin' waqi'yalari' menen ja'miyetlik qatnasi'n aldi'n'g'i' KO'zqarastan bahaladi'»... dedi akademik M.K. Nurmuxamedov (Berdaq haqqi'nda so'z).

5. Ko'p noqat gazeta maqalalari'ndag'i' temalardi'n' tu'sirilip qaldi'ri'lg'an so'zlerinin' worni'na qoyi'ladi': Woti'n'i'z so'nbesin. (Yerkin Qaraqalpaqstan, 1994, 1-da'liw»). Keler ku'nnen u'mit Ko'p... (sonda). Ko'p boli'p qolg'a alsaq... («Yerkin Qaraqalpaqstan», 1998-ji'l jeddinin' 28-i.). Qi's si'nag'i' qatal... (sonda). Yeger, istin' ko'zin bilsen'... («Yerkin Qaraqalpaqstane, 1995 ji'l, 4-mart).

Gazetadag'i' tekstke berilgen bul temalar toli'q berilmey, qi'sqarti'li'p berilgen. Wolardi'n' toli'qli'g'i' tekstten maʼlim boli'p turadi'.

JAN'A JOL (Abzac)

Abzac-nemecshe abzac (nem-Absatz) so'zinen ali'ng'an ter min. Wol ha'zirgi jazi'wda yeki ma'nide qollani'ladi: 1) jazba tekst qatarlari'ni'n' baslani'w aldi'ndag'i' bos wori'n ma'nisin bildirse; 2) bir yamasa bir neshe ga'plerden du'zilip, bir pu'tin mazmung'a iye bolg'an tekst Komponeti tu'sinigin beredi (Russkiy yazi'k. Enciklopediya. 1979, c. 10). Jan'a jol da basqa irkilis belgileri si'yaqli' jazi'wda ken' qollani'ladi'. Biraq jan'a joldi'n' arnawli' grafikali'q bel gisi joq. Wol baspa ha'm qoljazba qatarlari'nda wo'zinen buri'ng'i jazi'w qatari'nan u'sh ha'rip keyin shegindirip (bos wori'n taslap) jazi'ladi. Har bir jan'a jol teksttegi jan'a oy-pikirdin' baslani'wi'n bildiredi. Biraq tekst ishinde keltirilgen jan'a joldag'i' pikirler bir-biri

120

menen ma'nilik jaqtan wo'z-ara baylani'sli' boladi': Ji'ynali'stan adamlar kewilli tarqasti'. Ken' dalag'a ko'z jiberdi. Quwani'shli' yelesler, tuwi'lg'an jerdin' ko'rinisi ha'mmenin' woy-qi'yali'n anaatlandi'ri'p, a'lle qayda ali'p ketti. Qi'yal qusi' bir yese Qi'zi'l qum u'stinde, birese A'mu'w, Araldi boylap pa'rwaz yetti. Tuwilg'an jerdin' shen'geli gu'ldey, taslari' ga'whar-alti'nday Ko'rindi. Tuwi'lg'an jerdin' ko'rkine toyi'mli'q barma? Ko'rgen sayi'n ko'rgisi Keledi.

Maqpal ko'ldin' boyi'na qumarta qaradi'. Ne degen ken' dala. Ne yeksen' sol pitedi. Adamnan basqani'n' ba'ri ko'geredi. Bul Ken' dalada adamni'n' tawsi'lmas i'ri'sqi' jati'r. Miynet yette, jemisimdi je, dep ana-jer ken' qushag'i'n ashi'p ati'r.

Ana-jerge mashqi' yetip barati'rg'an adamlardi'n' ko'z aldi'nda go'ne an'g'ardi'n' boyi'ndag'i' Yerimbettin' qa'birinin' basi'nda wo'sken shoq toran'g'i'l yelesledi. Woni'n' tu'r-tulg'asi', ma'rtlik isi ha mmeni yerlikke shaqi'ri'p turg'anday yeles berdi. Jan'a turmi's ushi'n gu'resken, Keleshek a'wladlari'ni'n' baxi'ti' ushi'n qurban bolg'an xali'qti'n' birinshi ma'rt ullari'ni'n' wo'lmes isleri, arzi'w-a'rmanlari' uzaq ma'zilge megzep turdi'. (X. Seytov. «Ha'wirli samal romani' 307-b.). Bul keltirilgen tekst u'sh abzactan quralg'an. Ha'r bir abzac

ma'nilik jaqtan wo'z-ara baylani'sli' bolg'an so'ylewshinin' ha'r tu'rli pikirin bildiredi. Birinshi abzacta so'ylewshi tuwi'lg'an jerge bolg'an adamlardi'n' su'yiwshilik sezimin bayanlaydi'. Yekinshi abzacta Maqpal ko'ldin' boyi'ndag'i' ker dala su'wretlenedi. Al u'shinshi abzacta so'ylewshi ta'repinen jan'a turmi's, Keleshek a'wladlardi'n' baxti' ushi'n, qurban bolg'an Yerimbettin' ma'rtlik isleri bayanlanadi. Bul tekstke birikken abzaclardi'n' u'shewi de uluwma tekstke wortaq leksikali'q qurallar ken' dala, tuwilg'an jer, ana jer so'zleri arqali ma'nilik baylani'sqa tu'sip, bir tutas sintaksislik pu'tinlikke birikken. Birinshi abzactag'i' ken' dala, tuwilg'an jer, yekinshi abzacta da ta'kirarlanadi'. Al yekinshi abzactag'i' ana-jer u'shinshi abzacta ta'kirarlani'p Kelgen. Demek, leksikali'q birliklerdin' ha'r bir abzacta izbe-iz logikali'q baylani'sqa tu'sip ta'kirarlani'p keliwi abzaclardi'n' wo'z-ara ma'nilik baylani'sli'li'g'i'n ta'miyinleydi.

Sonday-aq, bir tutas sintaksislik pu'tinliktegi (teksttegi) abzaclar izbe-iz ma'nilik baylani'sta xelmey, ha'r tu'rli ma'nide keliwi mu'mkin:

May quyashi' ali'sta qazaq jerlerine a'ste yen'keyip barati'r yedi. Do'n'gelengen quyash tap ma'yektin' sari'wi'zi'na usap barati'r. Qarasan'-ko'zin' qamasadi'.

Qi'rg'i'zlar ha'm qazaqlar tap keshкe deyin at sabi'lti'p, yer ustinde yen'keyip, i'laq tarti'si'p, woni' bir-birinen julqi'p ali'p ga

121

117

shawqi'm ko'terip, ga' jumti'rshaqlani'p qali'p, ga' baqi'ri'si'p, tag tarqasi'p ketedi. Sho'ldegi sayalar sozi'lg'anda bari'p qariyalar awi'lg'a ali'p ketiw

ruqsat berdi. I'laq wortag'a taslandi'. Alg'an alaq!» (Sh. Aytmatov). Bul keltirilgen tekst u'sh abzactan quralg'an. Birinshi abzacta so'ylewshi wo'z pikirin ta'biyat ko'rinisin su'wretlew menen tamamlaydi. Yekinshi abzac i'laq woyi'n tuwrali' bayanlanadi U'shinshi abzac i'laq woyi'ni'ni'n' tamamlani'wi' tuwrali' piki bildirirledi. Bul abzaclarda so'ylewshinin' woyi' ha'r tu'rli ma'nilerde bayanlang'an. Biraq, bularda uluwma logikali'q baylani'slar bar Birinshi abzactag'i' is-ha'reket, waqi'yalar i'laq woyi'ni'na qatnasli", sol i'laq woyi'ni'n bayanlawg'a arnalmag'an menen, logikali'q jaqtan ken'islik ha'm waqi'tqa qatnasli' i'laq oyi'nni'n' waqi'tli'q merzimi bayanlanadi'.

Teksttegi abza qurami' bir ga'pten de yamasa neshe ga'plerden du'ziliwi mu'mkin: Tanabay albi'ran'qi'rap ja'n jag'i'na qaradi': ali'sta-tawlar, a'tirapi

biyday an'i'zli'q, an'i'zda hesh kim ko'rinbeydi. Ji'ldi'n' usi

mezgilinde jolawshi'lar bul jerlerde jekke-siyrek ushi'rasadi'. G'arri

at ha'm kekse adam maydanda jekke-jalg'i'z turi'pti' (Sh. Aytmatov). Abzac formalli'q ko'rinisine qaray, dialog ga'plerde kishi abzac tu'ride quri'ladi'. Kishi abzac tu'rindegi ha'rbir adamni'n' ga'pinin (replikani'n') aldi'na si'zi'qsha qoyi'ladi: Qa'dirli ana jer, sen bizlerdin' ba'rimizdi de siynen'nin' u'stinde saqlap tursan Du'nyani'n' barli'q jerindegi adam balasi'n wo'z i'ri'sqali'n' menen toyg'i'zi'p turg'an sen. Aynanayi'n anna jer, sen de buni' adamlarg'a ayti'p ber! Yaq, Tolg'anay, sen ayt. Sen -adamsan'. Sen ha'mmeden de joqari' turasan', sen ba'rinen de aqi'lli'san', sen. Adamsan! Sen ayt! Sen ketip barati'rsan' ba Tolg'anay?- Awa, Ketip barati'rman. Yeger tiri bolsam, tag'i' aylani'p kelemen. Xosh bol. dalam... (Sh. Aytmatov).

Jan'a jol ko'rkem shi'g'arma ha'm publicistikali'q tekstlerde, is qag'azları'nda ken' qollani'ladi'. A'sirese, monolog ga'plerde u'lken ha'm kishi abzaclar aralas tu'rinde kele beredi. U'lken abzaclar Ko'rkem shi'g'armalarda tekst tu'rinde cifrlap ta beriledi. Kishi abzaclar is qag'azi' ha'm basqada hu'jjet tekstlerinde cifrlap ta, cifrlamay da berile beredi. Ha'rbir shegindirilip jazi'lg'an kishi abzacti'n' aldi'nda si'zi'qsha qoyi'lmay jazi'li'wi' da mu'mkin. Jan'a jol ga'ptin' (cifrsi'z ya ha'ripsiz) sanamalap ayti'lg'an bo'lekleri shi'g'ari'lg'anda, uluwmali'q ma'nide ayti'lg'an ga'pten keyin qos noqat qoyi'ladi' da, al sanamalap ayti'lg'an ga'p bo'lekleri jan'a jol dan baslani'p jazi'ladi'.

Jergilikli hakimiyat uyi'mlari'ni'n' biyligine to'mendegi ma'seleler

tiyisli:

122

nizamli'li'qti', huquq ta'rtibin ha'm puqaralardi'n' qa'wipsizligin miyinlew;

aymaqlardi' ekonomikali'q, socialli'q ha'm ma'deniy jaqtan jergilikli Kommunalli'q xojali'qqa basshi'li'q yetiw;

wajlandi'ri'w;

qorshap turg'an wortali'qti' qorg'aw; puqarali'q halat aktlerin dizimge ali'wdi' ta'miyinlew (Qaraqalpaqstan Respublikasi'ni'n' Konstituciyasi'nan).

GA'P ISHINDE QOYI'LATUG'I'N IRKILIS BELGILERI

Ga'p ishinde qoyi'latug'i'n irkilis belgileri sintaksislik birliklerdin' struktura-semantikali'q wo'zgesheligine qaray: 1) jay ga'plerdin' irki is belgileri; 2) qospa ga'plerdin' irkilis belgiler, boli'p yekige bo'linedi. Jay ga'plerdin' irkilis belgileri qospa ga'plerdin' qoyi'li'wi'na qarag'anda qospali' si'patqa iye boladi. Qospa plerdin' irkilis belgileri woni'n' qurami'ndag'i' jay ga'plerdi bir-birinen bo'lip Ko'rsetiwshi xi'zmetin atqaradi. Sonli'qtan qospa 'plerde, Ko'binese bo'liwshi irkilis belgileri qollani'ladi'. Al jay aplerde bolsa, ha'r tu'rli struktura-semantikali'q ha'm intonaciyali'q wo'zgesheliklerge iye sintaksislik konstrukciyalar ko'p. Sonli'qtan jay ga'plerde bo'liwshi ha'm ayi'ri'mlap ko'rsetiwshi irkilis belgilerinin yekewi de qollani'li'p kele beredi.

JAY GA'PLERDIN' IRKILIS BELGILERI

BASLAWISH PENEN BAYANLAWISHTI'N' ARASI'NA SI ZIQSHANI'N' QOYI'LI'WI

Si'zi'qsha ha'zirgi jazi'wda ju'da ken' qollani'latug'i'n ha'm Ko'p funkciyali' irkilis belgilerinin biri. Wol sintaksislik ha'm emocional-ekspressivlik xi'zmetlerdi atqaradi. A'sirese woni'n' emocional-ekspressivlik xi'zmeti ko'rkem shi'g'armalarda ken' qollani'ladi'. Si'zi'qsha-sintaksislik xi'zmeti boyi'nsha bo'liwshi irkilis belgisi. Wol jay ha'm qospa ga'plerdin' qurami'nda bir sintaksislik kategoriyadan ha'm bir pu'tin sintaksislik konstrukciyani'n' qurami'ndag'i' semantikali'q ma'ni bildiriwshi bo'leklerin yexinshi bir tu'rinen bo'lip Ko'rsetiw ushi'n qollani'ladi'. Si'zi'qsha ayti'lajaq woy-pikirdin' qi'sqa, i'qsham, intonaciyali'q jaqtan ayqi'n ug'i'ni'li'wi'n ta'miyineydi. Usi' si'yaqli' wo'zgesheliklerine qaray, si'zi'qsha baslawi'sh penen bayanlawi'shti'n' arasi'na to'mendegi jag'daylarda qoyi'ladi':

1. a) baslawi'sh ta, bayanlawi'sh ta ataw seplewindegi atawi'sh so'zlerden bolg'anda, si'zi'qsha arqali' bo'linip jazi'ladi. Bul si'yaqli' si'zi'qsha arqali' bo'lingen bas ag'zalardan du'zilgen jay ga'plerdin'

123