|
Qadimgi fan tushunchasi
Ilmiy olimlar orasida ilm-fan kontseptsiyasida bir-biriga tubdan qarama-qarshi bo'lgan ikkita o'ta nuqtai nazar mavjud.
Birinchi qarashda aytilishicha, ilm-fan so'zning to'g'ri ma'nosida Evropada faqat 16-17 asrlarda, odatda katta ilmiy inqilob deb nomlangan davrda tug'ilgan. Uning paydo bo'lishi Galiley, Kepler, Dekart, Nyuton kabi olimlarning faoliyati bilan bog'liq. Aynan shu paytgacha nazariya va eksperiment o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik bilan tavsiflanadigan ilmiy uslubning tug'ilishi haqida gapirish kerak edi. Shu bilan birga, tabiiy fanlarni matematiklashtirishning roli amalga oshirildi - bu jarayon bizning davrimizgacha davom etib kelmoqda va hozirda inson va insoniyat jamiyati bilan bog'liq bo'lgan bir qator bilim sohalarini qamrab olgan. Qadimgi mutafakkirlar, qat'iyan aytganda, eksperimentni hali bilishmagan va shu sababli chinakam ilmiy uslubga ega emas edilar: ularning xulosalari asosan haqiqiy tekshiruvdan o'tkazib bo'lmaydigan asossiz chayqovchilik mahsuli bo'lgan. Istisno, ehtimol, faqat bitta matematikaga tegishli bo'lishi mumkin, bu o'ziga xosligi sababli, shunchaki spekulyativ xarakterga ega va shuning uchun eksperimentga ehtiyoj qolmaydi. Ilmiy tabiatshunoslikka kelsak, u aslida qadimda mavjud bo'lmagan; keyingi ilmiy fanlar bo'yicha faqat zaif rudimentsiyalar mavjud edi, ular tasodifiy kuzatishlar va amaliyot ma'lumotlarining pishmagan umumlashtirilishi edi. Qadimgi odamlarning dunyoning kelib chiqishi va tuzilishi haqidagi global tushunchalarini ilm-fan hech qanday tarzda tan olmaydi: eng yaxshisi, ularni keyinchalik tabiiy falsafa nomini olgan narsaga (aniq tabiatshunoslik vakillari oldida aniq g'alati ma'noga ega bo'lgan atama) bog'lash kerak.
Yuqorida aytib o'tilgan fikrga to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi bo'lgan yana bir nuqtai nazar, fan tushunchasiga qat'iy cheklovlar qo'ymaydi. Uning tarafdorlarining fikriga ko'ra, so'zning keng ma'nosida fanni inson atrofidagi haqiqiy dunyo bilan bog'liq har qanday bilimlar to'plami deb hisoblash mumkin. Shu nuqtai nazardan, matematik fanning tug'ilishini odam raqamlar bilan birinchi, hatto eng oddiy amallarni bajarishni boshlagan davrga bog'lash kerak; astronomiya samoviy jismlarning harakatini birinchi kuzatuvlari bilan bir vaqtda paydo bo'lgan; ma'lum bir geografik hududga xos bo'lgan flora va fauna haqida ma'lum miqdordagi ma'lumotlarning mavjudligi allaqachon zoologiya va botanikaning dastlabki qadamlariga dalil bo'lib xizmat qilishi mumkin. Agar shunday bo'lsa, unda na yunon va na boshqa bizga ma'lum bo'lgan tarixiy tsivilizatsiyalar ilmning vatani deb da'vo qila olmaydi, chunki ikkinchisining paydo bo'lishi asrlarning tumanli chuqurligiga juda uzoqqa surilgan.
Ilm-fan taraqqiyotining dastlabki davriga to'xtaladigan bo'lsak, turli vaziyatlar bo'lganligini ko'ramiz. Shunday qilib, Bobil astronomiyasi amaliy fan sifatida tasniflanishi kerak, chunki u o'zining oldiga faqat amaliy maqsadlarni qo'ygan. O'zlarining kuzatishlarini amalga oshirib, Bobil yulduzlari eng avvalo koinotning tuzilishi, sayyoralarning haqiqiy (va nafaqat ko'rinadigan) harakati, Quyosh va Oy tutilishi kabi hodisalarning sabablari bilan qiziqishgan. Bu savollar, ehtimol, ular oldida umuman paydo bo'lmagan. Ularning vazifasi o'sha paytdagi qarashlarga ko'ra odamlar va hatto butun podsholiklarning taqdiriga foydali yoki aksincha, zararli ta'sir ko'rsatadigan bunday hodisalarning boshlanishini bashorat qilish edi. Shuning uchun, ko'plab kuzatuvlar va ushbu materiallar qayta ishlangan juda murakkab matematik usullar mavjud bo'lishiga qaramay, Bobil astronomiyasini so'zning to'g'ri ma'nosida fan deb hisoblash mumkin emas.
Yunonistonda aniq qarama-qarshi rasmni topamiz. Osmonda sodir bo'layotgan voqealarni bilish jihatidan bobilliklardan ancha orqada qolgan yunon olimlari boshidanoq butun dunyo tuzilishi masalasini ko'tarishdi. Bu savol yunonlarga biron bir amaliy maqsad uchun emas, balki o'zi uchun qiziq edi; uning ishlab chiqarishi o'sha paytdagi Ellada aholisi uchun juda xos bo'lgan sof qiziqish bilan aniqlandi. Ushbu masalani hal qilishga urinishlar dastlab spekulyativ xarakterga ega bo'lgan makon modellarini yaratishga qisqartirildi. Ushbu modellar bizning hozirgi nuqtai nazarimizdan qanchalik hayoliy bo'lmasin, ularning ahamiyati shundaki, ular keyinchalik barcha tabiatshunoslikning eng muhim xususiyati - tabiat hodisalari mexanizmini modellashtirishni kutishgan.
Matematikada shunga o'xshash narsa yuz berdi. Bobilliklar ham, misrliklar ham matematik masalalarning aniq va taxminiy echimlarini farqlamadilar. Amalda maqbul natijalar beradigan har qanday echim yaxshi deb topildi. Aksincha, matematikaga sof nazariy jihatdan yondoshgan yunonlar uchun bu avvalo mantiqiy fikrlash yo'li bilan olingan qat'iy qaror edi. Bu barcha keyingi matematikaning mohiyatini belgilaydigan matematik deduksiyaning rivojlanishiga olib keldi. Sharq matematikasi, hatto uzoq vaqt davomida yunonlar uchun noma'lum bo'lib qolgan eng yuqori yutuqlarida ham, hech qachon deduksiya uslubiga yaqinlashmagan.
Demak, yunon ilm-fani paydo bo'lgan paytidan e'tiboran uning ajralib turadigan xususiyati uning nazariy mohiyati, undan kelib chiqishi mumkin bo'lgan amaliy dasturlar uchun emas, balki bilim uchun bilimga intilish edi. Ilm-fan mavjudligining dastlabki bosqichlarida bu xususiyat, shubhasiz, ilg'or rol o'ynagan va ilmiy fikrlashni rivojlantirishga katta rag'batlantiruvchi ta'sir ko'rsatgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
