Qadimgi ilm-fan vakillari. Qadimgi ilm-fanning o'ziga xos xususiyatlari

Qadimgi fanning alomatlari va xususiyatlari
Qadimgi fanning to'rtta asosiy xususiyati mavjud. Ushbu alomatlar, shuningdek, uning oldingi tarixning befarqligidan farqlanishining alomatlaridir:
1. Fan yangi bilimlarni egallash faoliyatining bir turi sifatida. Bunday faoliyatni amalga oshirish uchun ma'lum shartlar zarur: odamlarning maxsus toifasi, uni amalga oshirish vositalari va bilimlarni aniqlashning etarlicha rivojlangan usullari;
2. Ilmning ichki qiymati, uning nazariy mohiyati, bilim uchun bilimga intilish;
3. Ilm-fanning oqilona tabiati, bu birinchi navbatda uning qoidalari va bilimlarni o'rganish va sinash uchun maxsus usullarning mavjudligidan dalolat beradi;
4. Ilmiy bilimlarning predmet sohasida ham, bosqichlarda ham sistematikligi (izchilligi): gipotezadan asosli nazariyaga.
Qadimgi ilm-fanga eng yuqori yutuqlari davrida murojaat qilib, unda uni zamonaviy zamon fanidan tubdan ajratib turadigan xususiyatni topish mumkin. Evklid va Arximed davridagi qadimiy fanning yorqin yutuqlariga qaramay, u eng muhim tarkibiy qismga ega emas edi, ularsiz biz hozir fizika, kimyo va qisman biologiya kabi fanlarni tasavvur qila olmaymiz. Ushbu ingredient zamonaviy fan yaratuvchilari - Galiley, Boyl, Nyuton, Gyuygens tomonidan yaratilgan shaklda eksperimental usul hisoblanadi. Antik fan eksperimental bilimlarning ma'nosini tushungan, buni Aristotel va undan oldin ham Demokrit tasdiqlagan. Qadimgi olimlar atrofdagi tabiatni kuzatishda yaxshi edilar. Ular uzunlik va burchaklarni o'lchash texnikasida yuqori darajaga etishdi, biz ular tomonidan ishlab chiqilgan protseduralar asosida hukm qilishimiz mumkin, masalan, Yer sharining o'lchamini (Eratosfen) aniqlash, Quyoshning ko'rinadigan diskini (Arximed) o'lchash yoki Yerdan Oygacha bo'lgan masofani aniqlash. (Gipparx, Posidonius, Ptolemey). Ammo eksperiment tabiat hodisalarining sun'iy ko'payishi sifatida, unda yonma-yon va ahamiyatsiz ta'sirlar yo'q qilinadi va u yoki bu nazariy taxminni tasdiqlash yoki rad etishga qaratilgan - qadimiylik bunday tajribani hali bilmagan. Ayni paytda aynan shunday tajriba fizika va kimyo zaminidagi tabiiy fanlar sohasida etakchi o'rinni egallagan - fizika va kimyo asosida yotadi. Bu fizik-kimyoviy hodisalarning keng doirasi qadimgi zamonlarda etarli ilmiy uslub paydo bo'lishini kutmasdan, faqat sifatli spekülasyonların rahm-shafqatida qolganligini tushuntiradi.

Yunonistonda m aktab va m adaniyatning tez rivojlanishi pedagogika 
nazariyasining tug'ilishiga imkon yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim 
va faylasuflardan Suqrot, Platon, Aristotel va Dem okritlar asos soldilar. 
Quyida bu faylasuf olim lar haqida qisqacha to'xtalib o'tamiz.
S u q ro t(S a k ra t). (eramizdan avvalgi 469-399-yillar) O'zining ijtimoiy 
kehb chiqishiga qaram ay (Suqrot haykaltaroshning o'g'li edi) konservativ 
zam indor a risto k ra tla rn in g ideologi edi. Bu a lb a tta uning falsafiy va 
pedagogik q a ra sh la rid a o'z aksini topdi. Suqrot dunyoning tuzilishini, 
buyu(mlarning fizik holatin i bilib bo'lmaydi, odam lar faqat o'zlarinigina 
bilishi, axloqni kamol toptirishi lozim deb hisoblar, faylasuf bo'hshi bilan 
birga ajoyib notiq h am edi. Keng m aydonlarda so'zga chiqar, axloqqa 
doir m asalalar yuzasidan suh b atlar o'tkazar, tinglovchilam i savol-javob 
yo'li bilan h a q iq atn i topishga u n d a r edi. Bu «Suqrot m etodi»(Evristik) 
nomi bilan fanga kirgan.
S u q r o t — f a ls a fiy d i a l e k ti k a n in g a s o s c h ila r id a n b ir i. Baxs 
orqah, ya'ni m uayyan m asalalarni o'rtaga qo'yish va ularga javob topish 
yo'li bilan h aq iq atn i aniqlash m um kin deb uqtiradi faylasuf.
A risto te ln in g y o zish ich a S u q ro t m av ju d h a q iq a td a n u m u m iy
tu sh u n c h a la rg a o 'tish h aq id agi in d u k tiv t a ’lim otni h a m d a h a r bir 
n a rsa n in g \ m o h iy a tin i b ilish n in g b irin ch i im k o n iy atin i b e ra d ig a n
tu sh u n ch alam i aniqlash haqidagi ta ’limotni yaratgan. Suqrotning etika 
sohasidagi asosiy tezislari quyidagilardan iborat: ezgulik bilim dir, do­
nishm andlik, ya'ni yaxshilikni biluvchi yaxshilik qiladi; yomonlik qiluvchi 
esa yaxshilikni yo bilm aydi yoki pirovardida yaxshilikning ta n ta n a s i 
u chun yomonlik qiladi. Suqrotning ta'biricha, aql bilan axloq o'rtasida 
ziddiyat bo'hshi m um kin emas. Ulug' faylasuf tarbiyada axloqiy, estetik, 
jism oniy ta rb iy a m ezonini ish lab chiqdi. Lekin S u qrotn ing axloqiy 
q a ra sh larid a tengsizlikni yaqqol sezish m um kin. U ning fikricha, axloq 
fa q a t im tiyozli «m um toz»largagina xos, «mumtoz» k ish ila r haqiqiy 
axloqning yagona egalari bo'lganliklari uchun hokim iyat h am u larn in g
q o llarid a bo'lmog'i k e ra k deydi.
Suqrot davlat boshqaruvining monarxiya, tiraniya, aristokratiya, 
pohtiya va demokratiya kabi shakllarini tanqid qilgani uchun ayblanib, 
o'hm jazosiga hukm qilinch o'z ixtiyori bilan zahar ichgan.
A f l o tu n ( P l a t o n ) era m iz d a n ilg ari (424-347-yillari) y a sh ag a n . 
Qadimgi Y unonistonning m ashh u r - idealist faylasufi, Suqrotning sho- 
girdi, ob'ektiv idealizm nazariyasining asosichisi «g'oyalar dunyosi»ni 
birlam chi, his qiluvchi n a rsa la r dunyosini ikkilam chi deb hisobladi.

Aflotun olamni hodisalar dunyosi va g'oyalar dunyosi deb ikkiga boldi. 

Uning fikricha g'oyalar abadiy va o'zgarmasdir. U ning nazarida, n arsalar 
g'oyalar olam ining soyasidir, xolos.
Afina aristokratiyasining namoyondasi bo'lgan Aflotun, aristokrati- 
yan ing abadiy hukm ronligi haqidagi n a z ariy a n i ilgari surdi. U ning 
fikricha ideal aristokrajtik davlat uch xil ijtim oiy guruh: faylasuflar, 
jangchilar, h u n arm an d lar va dehqonlar g u ru h idan iborat bo'lishi lozim. 
F a y la s u f la r d a v la tn i b o s h q a ra d ila r, ja n g c h ila r u n i h a r q a n d a y
dush m an d an him oya qiladilar, uchinchi g u ru h esa m ehnat qihb, mo'l 
hosil etishtirib, faylasuflar va jangchilami boqadilar. Uning tasaw uridagi 
ideal davlatda qullar ham hunarm andlar ham huquqsizdirlar, qanoat va 
itoatkorlik fazilatlariga xos deb ta ’kidlaydi u.
Aflotun - davlat tomonidan tashkil etilmog'i va hukm ron guruhlam ing
- faylasuflar va jangchilarning m anfaatini ko'zlam og'i lozim. Aflotun 
o'zining pedagogika tizimida Sparta va Afina tizimining ba’zi bir belgilarini 
birlashtirishga intiladi.
A flo tu nn in g fikrich a, b o lalar uch y o sh d an 6 yoshgacha d a v la t 
tom onidan tayinlab qo'-yilgan tarbiyachilar rahb arhg ida maydonchalar- 
da tu rh o'yinlar o'ynash bilan shug'ullanishlari lozim. Aflotun o'yinlam i 
m aktabgacha tarbiya vositasi deb hisoblab, ularga k a tta aham iyat beradi, 
shuningdek, bolalarga hikoya qihb beriladigan m ateriallarni sinchiklab 
tan la sh kerakligini ham uqtirib o'tadi. U b o lalarga yoshlik chog'idanoq 
ijtimoiy tarbiya berish tarafdori edi.
Aflotun xotin-qizlar tarbiyasi xususida fikr yuritib, Spartadagi usulni 
m a’qullaydi.
U m um an Aflotun tarbiya tizim ining b u tu n m azm uni va m ohiyati 
jism oniy m ehn atd an g'oyat nafratlan ish ru h i bilan sug'orilgan. Aflotun 
g'oyasiga ko'ra bo'lajak faylasuflar va jangchilarning «jismoniy m ehn at 
to'g'risida xato o'ylashlari» ham taqiqlab qo'yilgan, shuningdek qullam ing 
bolalarini o'qitm agan m a’qul.
Biroq, Aflotun m aktabgacha tarbiya to'g'risida, davlat tom onidan 
izchillik bilan ohb borilishi lozim bo'lgan tarb iy a tizim i to'g'risida b ir 
qancha m uhim fikrlarn i aytib, ijobiy o 'm ak n a m u n a sid a tarb iy alash n i 
talab qilgan.
Aflotun o'zining axloqiy g'oyalarini ilgari su ra r ekan, ustozi Suqrotga 
ergashib, ob’ektiv idealizm yo'lini tutadi. Aflotun etikasining asosiy nazariy 
tayanch n uq tasi — inson ongi chegaralaridan ta sh q a rid a bo'lgan va 
m angulik g'oyalari olam ida xudoning doimiy n a z o ra ti ostida bo'ladigan 
yag o n a o 'z g a rm a s «yaxshilik» g'o y asid ir. U n in g fik ric h a , e rd a g i 
yaxshiliklam ing ham m a tu ri o'zida me’yor, go'zallik va haqiqatdan iborat 
uch tushunchani jam lagan ohy «yaxshilik g'oyasi»ning inikosigina bo'hshi

m um kin. O d am n in g axloqiy hayoti sh u oliy «yaxshilik g'oyasi»ga 

intihshg a to'la bo'ysungan va xushbaxtlikni tash k il etadigan, faqat ohy 
«yaxshilik» g'oyasiga in tilish d a g in a x u lq n in g n a m u n a s in i k o 'rish
m um kin.
Platonning shogirdi bolgan, makedoniyalik Iskandam i tarbiyalagan, 
qadim gi G resiyaning eng yirik ideahst-faylasufi va olimi A rastunin g 
pedagogika nazariyasini yaratishdagi va uni rivojlantirishdagi xizm atlari 
juda ulkan.
A ra s tu ( A r is to te l) (eram izdan avvalgi 384-322-yillar)da yashagan. 
A flotunning shogirdi, m akedoniyalik Isk a n d a rn in g ustozi. Qadim gi 
Yunonistoning yirik ideahst-faylasufi va olimi.
Aflotun olam ni g'oyalar va hodisalar dunyosiga b o lg an boisa, uning 
shogirdi A rastuning aytishicha, g'oyani shaklga o'xshatish mumkin. H ar 
qanday buyum da biz uning m oddasini va shaklini ko'rishim iz m um kin. 
M oddada n a rs a la r bo'hshi uchun im koniyatlar bor; modda biron shakl 
oiganidan so'nggina n a rsa boiib qoladi. Chunonchi, m arm am in g o'zi bir 
m oddadir, am m o u n g a m a’lum sh ak l b e rilsa , h ay k al tu s in i olishi 
m um kin.
B utun hayot taraqqiyot jarayonidir, bu jarayon, A rastuning fikricha, 
tashqi kuchlam ing ta ’siri ostida sodir bo'lmaydi, balki ichki taraqqiyotning 
o'zidir. A rastu tash qi olam ning m avjudligiga sh ubha qilm aydi va hissiy 
ta jrib a n i, s e z g ila rn i b ilish n in g asosi deb hisob layd i. A ra s tu n in g
t a ’k id lash ich a bilishdagi x ato lar noto'g'ri ta fa k k u rd a n , y a’ni hissiy 
tajrib an i noto'g'ri talqin qilishdan kehb chiqadi.
A rastu sh ak l bilan m azm unning birligini ko'rsatib o'tdi, taraqqiyot 
g'oyasini olg'a surdi.
A rastu olam da ta n a va jon bor, ta n a bilan jon m ateriya bilan shakl 
tariqasida bir-biridan ajralm agan holda mavjuddir, deydi. Uningcha, uch 
xil jon bor: o'simlikdan tarkib topgan jon oziqlanish va urchib ko'payishda 
namoyon b o lad i; hayvonotdan tark ib topgan jon, o'simlik xossalaridan 
tashqari sezgilarda va istaklarda namoyon bo'ladi; aqlning ifodasi bolgan 
jon, o'sim lik va hayvonot xossalaridan tash q a ri, u tafa k k u r yoki bilish 
xislatlariga ega. Insondagi jonning hayvoniy qismi aqlga tobe bolganligi 
sababh, u n i iroda deb a ta sh
mumkin.
A ra stu n in g fikricha, jonning m an a shu uch xiliga muvofiq uch xil 
tarb iy a - jism oniy, axloqiy va aqhy tarb iyalard ir. T arbiyaning m aqsadi 
aql va iro dan i kam ol toptirish d an iborat. H a r bir m oddada rivojlanish 
im koniyati bor bolganidek, insonga ham ta b ia t faqat qobiliyatlam ing 
boshlang'ichinigina beradi, insonda kamol topish im koniyati m avjud va 
bu im koniyat tarb iy a vositasi bilan ro'yobga chiqariladi. T abiat jonning

uch xilini bir-biri bilan cham barchas bog'lab qo'ygan, biz ham tarbiyada 

ta b ia t belgilab bergan yo‘ldan borib, jismoniy, axloqiy va aqhy tarbiy ani 
bir-biri bilan cham barchas bog'lab ohb borishimiz lozimligini uqtiradi.
A rastu n in g fikriga ko'ra, dav latn ing um um iy b itta oxirgi m aqsadi 
bor, u ham bo'lsa, davlat ham m a fuqarolarga bir xilda tarbiya berihshini 
t a ’m in la s h i lozim , m a n a s h u n d a y ta r b iy a b e r is h e s a x u s u s iy
tashabb usnin g vazifasi bo'lmasdan, balki davlatning ishi bo'hshi lozim.
Oilaviy tarbiya ЬДап ijtimoiy tarbiya o'zaro bog'liq bo'hshi lozimligini 
uqtirib, u hatto oilaviy tarbiyaga doir bir qancha tavsiyalar beradi. Ammo 
A rastu davlat ham m a fuqarolar uchun «bir xilda» tarb iy a berishi lozim, 
deb aytganida qullarni nazarda tutm aydi.
A rastu pedagogika tarixida birinchi bo'lib, yoshni davrlarga bo'lishga 
urinib ko'radi. U insonning yoshlik yillarini uchga bo'hb o'rganadi: 7 
yoshgacha bo'lgan davr; 7 yoshdan 14 yoshgacha bo'lgan davr (jismoniy 
balog'at davrining boshlanishi) va jinsiy balog*at davrining boshlanishidan 
21 yoshgacha bo'lgan davr. U ning fikricha, bunday davrlarga bo'hsh 
tab iatg a mos bo'hb tushadi.
A rastu o'g'il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat m aktabida o'qishi lozim, 
deb uqtiradi. Bolalarga aqhy tarb iy a berilishi k erakligini aytib, u o'g'il 
bolalar avvalo badantarbiya m ualhm larining qo'liga topshirilsin, deb talab 
qiladi; b u n d a u b o lala rn i h a d d a n ta s h q a ri c h a rc h a tib qo'ym aslik 
kerakligini aytadi va u larn in g jism i m ustah k am lanib olguncha engil 
m ashqlar bilan sh u g'ullantirishni tavsiya etadi.
A rastu jismoniy, axloqiy va aqhy tarb iy an i bir-biri bilan bog'langan, 
deb qaraydi. Boshlang'ich ta ’hm vaqtida, badantarbiyadan tashqari, yana 
o'qish, yozish, gram m atika, rasm va m usiqa o'rgatilishi kerakligini 
alohida uqtirib o'tadi. O'smirlar m aktabda jiddiy m a’lumot olishlari kerak, 
ular adabiyot, tarix, falsafa, hisob, falakiyot, m usiqani o'rganishlari shart. 
Go'zallikni his qilishni o'stirish uchun m usiqa o'rganm oq kerak, ammo 
rasm chizish singari m usiqa o'rganish h am oddiy h u n a rg a aylanib 
k etm asligini kuzatib tu rish m uhim deydi. U xotin-qizlarning tarbiy asi 
xususida gapirib, bu erk ak larn in g tarbiyasiga o'xshab ketm asligini, 
chunki ularn in g tab iati m utloq erk ak larn ik idan farq qilishini aytadi.
A rastu o'z pedagogik q a ra sh larid a iroda, faoliyatni asos qihb oigani 
holda, aqhy tarbiya sohasida axloqiy ko'nikm alarga k a tta ah am iy at 
beradi. Tabiiy iste’dod, shu bilan birga, ko'nikm a o rttirish (m atlub 
h a ra k a tla rn i o'rganish, tez-tez tak ro rlab tu rish) va aql — b u lar axloqiy 
tarbiyaning uch m anbaidir, deydi.
F azilatlar hosil bo'hshi uchun ezgu xulq-odatlarini va ko'nikm alarini 
tark ib toptiradigan, yaxshi o'ylab o'tkaziladigan m ashqlar bo'hshi ham

zarur, bunga odatlanish, buning uchun doimiy h a ra k a t qihsh lozim, 

odatdan, ko'nikishdan esa axloqiy x a tti-h a ra k a t hosil boladi, deb ta ’hm
beradi.
A rastuning qayd etishicha, h a r qanday ista k va faoliyatda kamchi- 
lik, ortiqchalik va o 'rtachilik b o lad i. S h u n in g uchu n h a m h am m a 
n arsadan faqat o‘rtachilik, faqat m uvozanat yaxshi va foydalidir. Demak, 
ham m a narsad a ortiqchalikka ham , kam chilikka ham yol qo'ymaydigan 
xatti-harakat yaxshilikning nishonasidir. M ana shunday xatti-harakatni 
hosil qilmoq uchun ko'proq m ashq qilish kerak.
A rastu A flotundan farq qihb, oilani tarb iy ad an chetlashtirm aydi, 
axloqiy tarbiya berish, asosan, oilaning zim m asida boiishi kerak, deydi.
A rastuning qarashlari antik pedagogikaning taraqqiyotiga k a tta ta ’sir 
o 'tk a z a d i. U n in g «N ikom ah axloqi» v a «Siyosat» a s a r l a r i axloq 
m asalalarini nazariy ishlab chiqishga bag'ishlangan.
A rastu, axloqning jam iyat hayotida muhim aham iyatga ega ekanhgi­
ni ta ’kidlab, «Tabiat inson qoliga qurol — aqhy va axloqiy kuch bergan, 
amm o u shu qurolni tesk a ri tomonga nisb atan ham ish latish i m umkin: 
shu sababh axloqiy tayanchlari bolm agan odam eng insofsiz va yovvoyi, 
o'zining jinsiy va did m ayllarida eng tu b a n m avjudot bo'hb qoladi», — 
deydi.
A rastu a n tik davrining boshqa faylasuflariga q arag an d a axloqiy 
m u n o sabatlam ing ta b ia tin i te ra n tadqiq qila oldi. U ning fikriga ko'ra, 
axloqiy fazilat — faoliyat, x a tti-h a ra k a t dem akdir. B archa axloqiy 
fazilatlar adolat, do'stlik, m uhabbat, saxiylik, sulhparvarlik, xushfellik 
va hokazolar faqat inson faohyatida namoyon bo'hshini asoslab beradi.
Odam jam iyatda yashagani sababli uning axloqiy fazilatlari hech 
qachon sof, xolis h old a nam oyon bo'lm aydi, b alk i fa q a t ijitim oiy 
faoliyatdagina am alga oshadi. Shuning uchun barcha axloqiy fazilatlar 
ijtimoiydir, deydi A rastu.
Inson tab iatan fazilatlarga ega bo'lmagani, balki fazilatga o'rgangani 
sababh, tarb iyaning (faqat bolalarnigina emas, shu bilan birga barcha 
aholini tarbiya qihsh) rohga k a tta aham iyat berib, h usu san hissiyotlarni 
tu yg'u larda idrokli tarbiy alash g a ah am iy at qaratadi. U ning fikricha, 
bunday tarbiya kishilarning axloqli boiib yashashga o'rganishlari uchun 
z aru r bolgan mavjud qonunlar yordamida am alga oshiriladi. M utafakkir 
fazilat deganda ham isha ota-ona o'm ini bosishi mumkin bolgan davlatga 
xizm at qilishni nazard a tutadi.
A rastu axloqiy fazilatlar bilan bir qatorda inson uchun m uhim bolgan 
aqhy fazilatlarga — bilim, donishmandlik, fahm lash va boshqalarga ham

k a tta aham iy at beradi. Ammo axloqiy fazilatlarni aqhy fazilatlarga 
bo'ysundirgan holda ifodalaydi.
A rastu faq at aql faohyatini ta n oladi. Shu sababdan u baxt idealini 
haqiqatan intellektual m ushohada etishda deb biladi.
U m um an a n tik faylasuflar Suqrot, Aflotun, A rastu lar o'zlarining 
n a z ariy a la rid a h a r bir n a rsa d a me’yor bo'lmog'i lozimligini u q tirib
o'tganlar. U lar axloqni insonning baxtga erishish vositasi deb qaraganlar.
D e m o k rit (eram izdan avvalgi 460-370-yillar) qarashlari qadim gi 
Yunon falsafasining cho'qqisidir. U atom izm nazariyasini y a ra tg a n
m aterialist faylasufdir. Dem okrit o'z a sarlarid a yuqorida nom lari qayd 
etilgan m u tafak kir faylasuflar kabi tarb iy a m asalalariga k a tta e’tibor 
beradi. U o'z nazariyasid a tab iat qonunlariga, xurofotni va qo'rquvni 
emirib tashlaydigan chinakam bilim larga m urojaat qiladi.
Dem okrit tarb iy an i tabiatg a m uvofiqlashtirish m asalasini birinchi 
bo'hb ilgari surdi. «Tabiat bilan tarb iy a bir-biriga o'xshaydi» deb yozadi
u. Dem okrit «ta’lim m eh n at asosidagina go'zal n a rsa la rn i hosil qiladi», 
deb, tarbiya ishida m ehnatning roh juda k a tta ekanhgini ta ’kidladi.
U doimo m ehnat qihb turishni talab qildi, m ehnatga odatlana borgan 
sari, m ehnat engil bo'hb boradi, deydi. U yomon o'rnakdan ehtiyot bo'hsh 
kerak, deb ta ’kidlaydi va yaxshi xulq hosil qilishda mashqning aham iyati 
k atta, deb hisoblaydi.
Dem okrit axloqni odam ning o'z tab ia tid a n kehb chiqib asoslashga 
h a ra k a t qiladi. Bilish nazariyasida D em okrit moddiy olamni bilish va 
haqiqatga erishish m um kinligini t a ’kidladi, bilish jarayonida sezgi va 
tafa k k u r rolini ko'rsatdi. U ningcha sezgilarim iz orqah olingan bilim
«qorong'i»; u olam ning m ohiyatini ochib berolm aydi; aql orqah olingan 
bihm «yorug'», haqiqiy bilim dir. Tabiat sirlarin i faqat fikrlash yo'li bilan 
bilib ohsh m um kin.
Demokritning axloqiy va pedagogik qarashlari diniy qobiqdan xoh edi. 
Shuning uchun ham o'zidan keyingi faylasuf olimlarga katta ta ’sir etdi.
Ayniqsa, ularning inson kamolotidagi nazariy qarashlari, tarbiyaning 
roliga bergan katta ahamiyatlari pedagogika tarixi nazariyasini yaratishda 
asosiy zamin bo'hb xizmat qildi.