Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

2. N utqning g ra m m a tik tom onini sh akl/antirish.
Lug‘at til- 
n in g qurilish m a t e r i a li h iso b la n a d i. G r a m m a t i k a esa gapda 
s o kzlarning o'zgarishi 
va ularning o ‘zaro bogManish usullarini 
belgilaydi. Bundan tashq ari, gram m atika tilning qurilish modelini 
( s o ‘z yasovchi, s o ‘z o 'z g a rtiru v c h i) belgilaydi.
Bola atrofdagilardan gram m atik to m o n d a n shakllangan nutqni 
eshitadi. Eshitganining m a ’nosiga tushunish bilan birga, tilning 
g ram m atik to m o n in i egallaydi, modelini bilib oladi. Bola ona tili­
ning barcha gram m atik shakllarini qancha erta o ‘zlashtirsa, u aqliy 
j ih a td a n shunchalik t e z rivojlanadi. Agarda bolalarda nutqning 
g r a m m a tik to m o n i n o t o ‘g kri shakllansa, aqliy rivojlanishi ke- 
chikadi.
S huning u c h u n tarbiyachi gram m atik an ing (morfologiya va 
sintaksis) turli shakllarini o ‘zlashtirishga y o rd am beruvchi didaktik 
o kyin va m ashqlarni tashkil etadi. M asalan, kelishik q o ‘shim cha- 
sini o ‘zlashtirish u c h u n „ T o p -c h i, men q ayerda b o ‘ldim ?kk (katta 
guru h d a); ikkinchi darajali gap b o la k la rin i o ‘zlashtirish uch un
„ M e n boshlaym an, s e n esa oxiriga yetkaz!", o tn in g kelishiklar 
bilan turlanishini o ‘z lashtirishda „ T o p -ch i, n im a yetishm aydi?“ , 
fe'l zam onlarini o ‘zlashtirish u c h u n „Siz n im a qilishni xohlay- 
siz?“ va hokazolar.
3. Nutqning tovush m adaniyatini tarbiyalash.
Bola, eng avvalo, 
tilning tovush t o m o n in i egallashi kerak, y a ’ni tovushlarni t o kg kri 
talaffuz etishi lozim. N u tq n in g tovush to m o n i
ustida ishlash 
o ‘zbek tilining fonetikasi va orfoepiyasiga asoslanadi. Bola kattalar- 
ga taqlid qilib, s o kzla rd a u rg'u n i t o ‘g kri ishlatishga o ‘rganib oladi, 
o n a tilining in to n a ts io n to m o n in i o ‘zlashtiradi h a m d a s o ‘zlarni 
t o ‘g ‘ri talaffuz qilishga odatlanadi. Ayniqsa, bola atrofdagilar bilan 
nutqiy m uloqotda b o l a y o t g a n d a samimiy o h a n g d a , burro va aniq 
gapirishga o ‘rgatiladi. H a r bir bolada n u tq n in g b u n day sifatlarini 
tarbiyalash, kelgusi h a y o tid a , y a ’ni m aktabda, o 'q u v yurtlarida 
t a ’lim olishda, mustaqil m ehn at faoliyatida ja m o a , jamiyat o ‘nasida 
o ‘z fikrlarini t o ‘liq va tu sh u n a rli qilib b a y o n e tishda m u him
ahaniiyatga egadir.
Agarda tarbiyachi bola nutqidagi, tovush talafluzidagi nuq- 
s o n la r , o h a n g va t e m p g a , diksiyasiga ( a n iq , b u rro gapirish), 
n utqining m az m u n d o rlig i va ifodaliligiga e ’tibor berm asa, b u n ­
d a y n u qso nlar bilan m ak tabg a borgan bola bilimni o'zlashtira 
12

---

olmaydi va bu uning kelajakdagi m u sta q il hayotida h am o 'z i n i n g
salbiy t a ’sirini k o ‘rsatadi, y a’ni n u t q id a nuqsoni b o ‘lgan b o l a n i n g
nutqi b o s h q a la rg a tu sh u narsiz b o 'l a d i , o lz fikrini ifo d a la s h d a
qiynaladi, uyaladi, natijada g ap irm aslik k a harakat qilib, i n d a m a s , 
jizzaki b o i i b qoladi. Bularning h a m m a s i uning ruhiy rivojlani- 
shiga h am t a ’sir ctadi.
4. S o 'zto sh u v nutqini (dialog) shakllantirish.
Bolalarga b ilim
va tarbiya b erishd a so'zlashuv n u tq ig a (dialog) o ‘rgatish k a t t a
aham iyatga egadir. M aktabgacha tarb iy a yoshidagi bolalar b ila n
s o ‘z la sh ish b o la la rn in g k u n d a li k f a o liy a tla ri va turli v o q e a -
h o d is a la rn i k u z a tis h n a tija s id a h o s il b o i g a n t u s h u n c h a l a r n i
aniq lash va uni bir tizimga s o li s h d a e n g zaruriy ish va z ifasi 
hisoblanadi. Bolada so‘zlashuv n u tq in i shakllantirish — bu b o s h -
q a la m in g n utqini tinglash va tu s h u n is h , s o ‘zlashishni quvvatlash, 
savollarga ja v o b berish va s o ‘r a s h d i r (savollar b e ris h ). B o la
s o ‘zlashuv n u tq in in g rivojlanganlik darajasi u ning lu g 'a t b o y -
ligiga, tiln in g g ram m atik t o m o n i n i
egallaganligiga b o g i i q d i r .
Bolani s o kzlashuv nutqiga o ‘rgatish u n in g m adaniy nutqni c g a lla- 
ganlik d a ra jasig a ham b o g ‘liqdir. M a s a la n , s u h b a td o s h b i l a n
s o ‘z la s h a y o tg a n vaqtda 
0
‘z in in g va s u h b a td o s h i n in g n u t q i g a
do im o e'tib o rli bo'lish, s u h b a td o s h in in g nutqini aslo b o i m a s l i k ,
savollarga o d o b bilan q o l k o ‘tarib, ruxsat berilgach, javob berish, 
„ h a “ yoki „ y o kq “ ’ deb qisqa j a v o b b e rm a y , balki s h o s h m a y ,
o ‘ylab, s o ‘ng toMiq, to ‘g‘ri jav o b q aytarishga odatlantirish lo zim . 
So'zlash g and a o 'r ta c h a ovozda fikrni tu shunarli qilib bayon e tis h , 
n u tq n in g yoqim li bo'lishiga e ' t i b o r berish, s h u n in g d e k , g a p i -
rayotgan vaqtda yerga, tev arak-atrofga qaram ay, balki o lrto q la -
riga qarab, ikki q o ‘lini yonga tushirib, erkin, samimiy so'zlashishga 
0
‘rgatishi va buni har m ash g 'u lo td a b o lalardan talab qilib b o rish
zarur.