Пул ва банклар (1-модуль). Пул ва банкларнинг назарий асослари

Анъанага кўра, марказий банкнинг 4 та асосий вазифаси бор. Марказий банк:
1) мамлакатнинг эмиссион маркази, яъни банкнотлар чиқаришнинг монопол ҳуқуқига эга;
2) банклар банки, яъни компания ва муассасалар билан эмас, балки асосан ушбу мамлакат банклари билан операцияларни амалга ошириши: миллий кредит тизимини зарур стандартлаш ва профессионаллик даражасини сақлаган ҳолда уларнинг касса захираларини қонун билан белгиланган миқдорда сақлаш, уларга кредит бериш (охирги кредитор инстанцияси), назорат қилиш.
3) мамлакатнинг асосий ҳисоб-китоб маркази. Бу дегани, бошқа банклар ўртасида ўзаро талаблари ва мажбуриятларининг ҳисоб-китоби (клиринг) асосида нақд пулсиз операцияларини амалга оширишда воситачи вазифасини бажаради;
4) пул-кредит сиёсати орқали иқтисодиётни тартибга солувчи орган. Тартибга солиш функцияси - пул муомаласини тартибга солишдир. Бунга нақд ва нақдсиз пул эмиссиясини камайтириш ёки кўпайтириш ва дисконт сиёсати, минимал захиралар сиёсати, очиқ бозор, валюта сиёсати орқали эришилади.
Тартибга солиш функцияси назорат функцияси билан чамбарчас боғлиқ. Масалан, минимал захира сиёсатини ўтказишда, Марказий банк муайян банкнинг ҳолати ҳақида кенг маълумот олади. Назорат функциясига банкнинг банк тизими таркибининг сифат талабларига мувофиқлигини аниқлаш киради, яъни кредит муассасаларини миллий банк бозорига қабул қилиш тартиби. Бундан ташқари, бунга кредит муассасалари учун зарур иқтисодий коеффициентлар ва меъёрлар ишлаб чиқиш ҳамда уларга амал қилишни назорат қилиш киради.
Иқтисодий нормативлар – МБ томонидан белгиланадиган пул айланмасини бошқариш ва банк фаолиятини тартибга солиш учун нормативлардир. Масалан, уларга мажбурий захира меъёри, ликвидлик коэффиценти, капиталнинг етарлилиги ва бошқалар киради.
Капитал ташкил этиш шаклига кўра МБлар қуйидагиларга бўлинади: давлат, акционер, аралаш.
Давлат марказий банкларида капитал давлат ҳисобидан шакллантирилган (масалан, банк ташкил этилган пайтида, Германия федерал банки каби, ёки Буюк Британия ва Франция Марказий банки каби, давлат, мавжуд бўлган тижорат банкни миллийлаштирганидан кейин).
Акционерлик марказий банкларда капитал акциядорлар ҳисобидан шаклланади (масалан, АҚШ Федерал захира тизимининг капитали тижорат акциядорлик банклар ҳисобидан шаклланган).
Аралаш марказий банкларда капиталнинг бир қисми давлат томонидан, қолган қисми эса хусусий акциядорлар томонидан шаклланади (масалан, Япония банкида давлат 55% акцияларга эгалик қилади).