Пул ва банклар (1-модуль). Пул ва банкларнинг назарий асослари

14-МАВЗУ. МАРКАЗИЙ БАНК ВА УНИНГ ФУНКЦИЯЛАРИ
Режа:

1. 
   Марказий банкнинг юридик шахс сифатидаги мақоми ва функциялари.
   
2. 
   Европа Марказий банкининг бошқарув органлари ва уларнинг ваколатлари.
   
3. 
   Япония Марказий банкининг ўзига хос хусусиятлари.
   

Марказий банк – мамлакатдаги нарх даражаси, банк тизимининг барқарорлиги ҳамда тўлов тизимининг барқарор фаолияти учун масъул бўлган муассасадир. Бунинг учун Марказий банк пул-кредит сиёсатини олиб боради, тижорат банклар, тўлов ташкилотлар, ҳамда бир неча нобанк кредит ташкилотлар (МКТ, ломбарлардлар ва бошқалар) фаолиятини лицензиялайди, тартибга солади ва назорат қилади.
Баъзан мамлакатларда мега-тартибга солувчи (мега-регулятор) бўлган марказий банклар мавжуд ва улар суғурта бозорини ҳамда молия бозорининг бошқа сегментларини ҳам тартибга солади.
Марказий банк тижорат банкларининг амалиётларини амалга ошириш, яъни жисмоний ва юридик шахсларга кредит, уларга валюта айирбошлаш хизматларини кўрсатиш, шунингдек учинчи шахсларга молиявий ёрдам кўрсатиш, банклар капиталлари ва бошқа юридик шахсларнинг устав фондларида иштирок этиш ҳуқуқига эга эмас. Марказий банкларнинг ривожланиш тарихи шуни кўрсатадики, уларнинг келиб чиқиши хусусий банкларга берилган имтиёзда, яъни пул эмиссиясида намоён бўлган. Иқтисодий ривожланишнинг дастлабки босқичларида марказий (эмитент) ва тижорат банклари ўртасида фарқ бўлмаган, лекин пул-кредит тизими ривожлангани сари бир неча йирик тижорат банкларида банкнот эмиссиясини марказлаштириш жараёни юз берган, натижада банкнотларни чиқариш монопол ҳуқуқи битта банкка тегишли бўлиб қолган.
Марказий банкларнинг пайдо бўлиши ХIХ асрнинг ўрталарига ва ХХ асрнинг бошларига тўғри келади, чунки бу даврда кўпчилик ҳукуматлар муомаладаги пул масаласини назорат қилиш муайян банклар бўйнида бўлишни қонунлаштирган. Марказий банк биринчи марта қаерда ва қачон пайдо бўлганини айтиш қийин. Айрим иқтисодчилар марказий банкнинг вазифаларини биринчи бўлиб бажарган банкнинг ташкил топган санаси деб ҳисоблайдилар. Бу мезонга Риксбанк (Швеция банки бўлиб, 1668-йилда ташкил этилган) мос келади. Англия банки 1694-йилда ташкил топган. Франция банки эса 1800-йилда.