II BOB. PUL-KREDIT VOSITALARINI TARTIBGA
SOLISHNING NAZARIY ASOSLARI
2.1.Pulning metall va nominall nazariyasi.
Klassik miqdoriylik nazariyasi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit mexanizmini tartib
ga solish pul-kredit siyosati yoki oddiy qilib monetar siyosatning
iqtisodiyotga ta ’siri markaziy o'rinlardan birini egallaganligi sabab-
li iqtisodchi olimlar diqqat-e’tiborini aynan shu muammolarga qa-
ratib kelmoqdalar.
Pul-kredit vositalarini tartibga solishning nazariy asosi kapitalistik
ishlab chiqarish usulining dastlabki yillarida yaratila boshladi. Ishlab
chiqarish sharoitining tubdan o‘zgarishi, uning yiriklashishi sanoat
kapitalining o‘sishi iqtisod fani oldiga qator vazifalar qo'ydi. Ular
orasida eng ahamiyatlilaridan biri pul
va kreditning mohiyati, vazi-
fasi va xo‘jaliklaming barqaror rivojlanishidagi ularning o‘rni bo‘ldi
Xuddi shu davrda pul nazarr >" ?ri to ‘g ‘risidagi ilk fikrlar yuzaga kel-
di. Bu nazariyalar: metall va ^лшпаЗ! oul nazariyalari
bo
‘lib, ular
ning o ‘sha davrdagi muammolarini yecluihdagi o ‘mi beqiyos edi.
Metall pul nazariyasi dastlab kapitalizm rivojlangan Angliya-
da maydonga keldi. Ushbu nazariyaning asoschilari T. Jen va D.
Norslar bo‘lib, metall pullar muomalasining
barqaror boMishiga
chaqiradi va mamlakat boyligi, mamlakatdagi oltin va kuraush pul
lar zahirasiga bog‘lik deb hisoblaydi. Bu nazariyaning kamchiligi
moddiy va ruhiy kadriyatlar boylik sifatida tan olinmasligidir. Bu
nazariya XIX asrning birinchi yarmida rivojlanib kelayotgan sano
at burjuaziyasini qoniqtira olmadi va inqirozga yuz tutdi. Lekin
XIX asrning II yarmiga kelib nemis iqtisodchisi K. Knip metal pul
nazariyasini himoya qilib chiqdi. Bu g‘oyaning tiklanishiga 1873
19
yilda Germaniyada kiritilgan oltin tanga standarti sabab bo'ldi. K.
Knip metal pul nazariyasini yangi sharoitga moslashtirdi, u pul si
fatida faqat metalni emas, balki Markaziy
bank banknotlarini ham
hisoblash mumkin dedi. Agar ular metall bilan ta ’minlangan bo'Isa.
hech bir cheklovlarsiz almashtirilsa, pul tizimi mustahkam bo‘ladi.
Ammo bu muvozanat urushlar tufayli buziladi. Oltinning erkin pul
ga almashishi. chetga chiqarilishi bekor qilinadi.
Birinchi jahon urushidan keyin oltin quyma standarti joriy qilindi.
Uning oltin tanga standartidan asosiy farqi muomaladagi banknot
lar endi oltin quymaga (12-12,5 kg) almashtirila boshladi. Bu aso
san xalqaro bozorlarda qo‘llaniladigan bo'ldi. Kupgina davlatlarda
banknotlarni oltinga almashtirish amaliyotda bekor qilindi. Oltin
quyma standartiga kirmagan davlatlar o 'z valyutasi (pullar)ni imga
kirgan davlatlar devizlariga (valyutalariga) almashtirish ko‘zda tu-
tilgan edi. AQSh dollari asosiy deviz (valyuta) hisoblanib qoldi.
Nominallik pul nazariyasi - oldingi nazariya singari burjuaziya
ilk rivojlanishi davriga to ‘g ‘ri keladi va Angliyada paydo bo‘ldi, Bu
nazariya vakillari Dj. Berkli va Dj. Styuartlardir.
Ularning asosiy
g ‘ oyasi- muomal ada у emirilib to ‘ la qiymatga ega bo ‘ lmagan tangal ar
ham nominaliga qarab teng muomalada bo‘lishini yoqlashdir. Unga
ko‘ra puldagi oltinning qiymati muomalada ahamiyat kasb etmaydi,
nominalida kancha ko‘rsatilgan bo‘lsa, shu asosiy o ‘rin tutadi.
Nominalizmning keyingi rivojlanish bosqichi XIX asr oxiri
XX asr boshlaridir. Bu davrda nominalik g‘oyasi vakillaridan biri
G.Knapdir. G.Knap va uning izdoshlari oldingi nominalistlardan
farq qilib, to'la qiymatga ega bo‘lmagan
tangalarga emas, balki
qog‘oz pullarga asoslangan edilar. Ular pul massasini hisoblayot-
ganda davlat xazina biletlarini va almashadigan tangalami e ’tiborga
olib, kredit pullarini (veksel, chek, banknotlarni) izlanishlaridan
chetda qoldirishdi.
20
Har hil mulkchilikka asoslangan bozor
iqtisodiyotining rivo-
jlanishida pul va kredit kategoriyalari mohiyati o ‘zgarishsiz qoladi
va pul-kredit vositasi tartibga solishni takomillashtirish bo‘yicha
amaliy takliflarga ehtiyoj seziladi.
Hozirgi vaqtda pul to ‘grisida turli hil nazariyalar mavjud boTib,
ular uz mazmuniga k o ‘ra bir-biridan farq qiluvchi turli oqimlar-
ga birlashib ketgan. Ana shu oqimlar monetarizm va keynschilik
oqimini, shubxasiz nazariyalar ichida eng yirik va eng yetakchi
g ‘oyaviy yunalish sifatida ajratib к о ‘rsatish mumkin.
Ammo har ikkala (maktab) nazariyalarini o ‘rganishdan
oldin
ularning vujudga kelishiga asos bo‘lgan - klassik miqdoriylik naz-
ariyasidir. Ularning asoschilari bo‘lib- A.Smit, U.Petti, D.Rikardo,
D.Fullarton, A.Marshall, I.Fisher, A.Pigu va boshqalardir. Ular
keynschilik va monetarizmga qadar pulga bo‘lgan talab muomala
uchun zarur pul massasi, almashuv tenglamasi kabi masalalami
chuqur tahlil qilib, o ‘zining qarashlarini vujudga keltirgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
