Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

1.3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasini
muvofiqlashtirish asoslari
Shunday qilib, erkin bozor iqtisodiyoti davrida pul muomalasi 
tushunchasi nafaqat muomaladagi naqd pullar aylanishini, balki u 
bilan birga naqd pulsiz amalga oshirilayotgan hisob-kitoblarni ham 
o ‘z ichiga olishi o ‘z isbotini topgan.
Demak, erkin bozor sharoitida pul muomalasini muvofiqlash­
tirish deganda, albatta, butun pul aylanmasini, muomaladagi jami 
pul massasini boshqarish tushuniladi.
Bizga ma'lumki, muomaladagi naqd pul massasi banklar aylan­
ma kassalaridagi, mulkchilik shaklidan qat'iy nazar korxona, tash­
kilot va muassasalar kassalaridagi va aholi ko‘lidagi naqd pullar- 
dan tashkil topadi.
Muomaladagi pul massasi esa naqd pullardan tashqari naqd pul­
siz turli shakllardagi hisob raqamlarda mavjud pul mablaglarini 
ham o ‘z ichiga oladi.
Rivojlangan mamlakatlarda pul massasini boshqarish ularni 
muayyan pul agregatlariga bo‘! ib о4 rganish orqali amalga oshiriladi.
Odatda, Ml; М2; MZ pul agregatlariga ajratiladi.
Masalan, AQSh da pul agregatlari quyidagilami o ‘z ichiga oladi.
Ml - naqd pullar va transaksion depozitlardan tashkil topadi. Tran­
saksion depozitlar, o ‘z navbatida, talab qilib olinadigan depozitlar 
va boshqa chek depozitlaridan tashkil topadi. Talab qilib olinadigan 
depozitlar - bu ularning qoldigi uchun, odatda, banklar tomonidan 
foiz to ‘lovlari toTanmaydigan va uning egalariga undagi mabla- 
glardan xohlagan vaqtlarida cheklar va elektron pul o'tkazmalari 
vositasida foydalanish huquqini beruvchi depozit mablagTardir. 
Boshqa chek depozitlari - bu ulaming egalariga foiz daromadini 
olish huquqini beruvchi va undan mablaglardan chek yoki elektron 
toTovlar vositasida foydalanishi mumkin boTgan depozitlardir.
13

---

М2 - pul agregati, Ml pul agregati bilan jam g‘arma depozitlar, 
muddatli omonatlar, bir kunlik 
qayta
sotib olishga kelishilgan keli- 
shuvlar, yevrodollarlardagi bir kunlik zayomlar hamda pul bozorining 
oila xo‘jaligiga tegishli bo'lgan o‘zaro fondlaridan tashkil topadi.
Jamg‘arma depozitlar - foiz shaklida daromad keltiruvchi de­
pozit institutlaridagi depozitlar bo‘lib, ularning egalari xohlagan 
vaqtda uni olish huquqiga egadirlar. Ular chekdan foydalanish 
orqali tasarruf etish huquqini bermaydi.
Muddatli omonatlar - depozit institutlaridagi shartnoma orqali 
kelishilgan muddatgacha saklanadigan va egasiga ushbu davr mo- 
baynida foiz shaklida daromad keltiruvchi mablag'lardir. Qay­
ta sotib olishga kelishilgan bir kunlik bitimlar (RP) - firma yoki 
jismoniy shaxs tomonidan moliyaviy muassasalardan qimmatdor 
qog‘ozlarni sotib olishga va bir kundan keyin kelishilgan baholarda 
qayta sotishga kelishilgan bitimlar.
Yevropadagi bir kunlik zayomlar - AQSh dan tashqaridagi de­
pozit institutlarining bir kunga sotib olib keyin kayta sotish uchun 
kelishilgan qisqa muddatli aktivlari.
MZ - pul agregati - М2 pul agregati, depozit sertifikatlari, mud­
datli RP va yevrodollarlardagi muddatli zayomlar hamda pul bo­
zorining Ml fondlari aksiyalari. Depozit sertifikatlari - bu, odatda. 
$100000 dan kam bo’lmagan miqdordagi muddatli depozitlardir.
AQSh da to ‘rtinchi pul agregati ham mavjud bo‘lib, unga 
M3+qisqa muddatli xazina majburiyatlari+korporativ qimmatdor 
qog‘ozlar+jamg‘arma obligatsiyalari+bank akseptlari kiradi.
Turkiyada pul agregatlari quyidagicha taqsimlanadi:
Ml - muomaladagi naqd pullar, talab qilib olinadigan depozit­
lar, tijorat maqsadidagi talab qilib olinadigan depozitlar va Turkiya 
markaziy bankidagi depozitlardan tashkil to p ad i.
М2 - Ml pul agregati, muddatli depozitlar va depozit sertifikat- 
laridan iborat.
14

---

М2 - М2 pul agregati va chet el valyutalari dagi depozitlar.
MZa - M2a pul agregati va davlatning talab qilib olinguncha 
hamda muddatli depozitlari.
MZ - М2 pul agregati va Turkiya markaziy bankidagi boshqa 
depozitlardan tashkil topadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi bugungi kunda pul muomalasini 
boshqarishda quyidagi pul agregatlaridan foydalaniladi:
MO - muomaladagi naqd pullar.
Ml - MO pul agregati va talab qilib olinadigan hisob raqamlar 
qoldiqlari.
М2 - M l pul agregati va muddatli depozitlar .
MZ - М2 pul agregati, depozit sertifikatlari, maqsadli zayom ob- 
ligatsiyalari, davlat zayomi obligatsiyalari, xazina majburiyatlari- 
dan tashkil topadi.