Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

4.6.Markaziy bank tomonidan davlatning qisqa muddatli
obligatsivalarini sotish va sotib olish tartibi.
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan qisqa muddatli obli- 
gatsiyalar oldi-sotdisi quyidagilardan iborat:
0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 0 ‘zbekiston Respub­
likasi Moliya Vazirligining muomalaga davlat qisqa muddatli ob- 
ligatsiyalar chiqarish to ‘g‘risidagi qarori asosida 0 ‘zbekiston Re­
spublikasi valyuta birjasi depozitariysida kerakli summada «depo» 
hisob varag‘i ochadi;
investor uchun depozitariyda depo hisobvaragi va u bilan xiz-
67

---

mat ko‘rsatish to'g'risida shartnoma tuzgan diler depo topshiriqno- 
rpasi asosida ochiladi;
investor bitta dilerda depo topshiriqnomasi bo'vicha ochilgan 
faqat bitta depo hisobvaragMga ega bo'lishi mumkin;
diler va investorning depo hisobvarag'iga quyidagi bo'limlar 
ochiladi va operatsiyalar olib boriladi.
- “asosiy bo‘lirrv5.
- “to ‘siq qo‘yilgan bo‘lim”
0 ‘z navbatida “to ‘siq qo‘yilgan bo‘lim” o ‘z ichiga quyidagi 
bo‘linmalami oladi:
-garovga olinib to ‘ siq qo ‘ yilgan bo ‘ linma;
-Repo bitimi bo‘yicha to ‘siq qo‘yilgan bo‘linma;
-xatlash bo‘yicha to ‘siq qo‘yilgan bo‘linma.
Bundan tashqari “Garovga olinib to ‘siq qo‘yilgan bo‘Iinma” ga­
rovga qo‘yilgan obligatsiyalarni joylashtirish uchun sotish uchun 
to ‘siq qo‘yilgan subhisobvarag‘i ochiladi.
Asosiy bo‘lim- depo hsobvarag‘ining davlat qisqa muddatli ob- 
ligatsiyalar bo‘yicha o ‘tkazishlaming amalga oshirishni hech qan- 
day cheklashlar belgilanmagan bo‘limi hisoblanadi.
To‘siq qo‘yilgan bo‘lim amaldagi qonunchilik va shartnoma 
asosida davlat qisqa muddatli obligatsiyalarga huquqiy cheklash- 
larni hisobga olish uchun mo‘ljallangan depo hisobvarag‘ining 
bo‘limi hisoblanadi.
Garovga olinib to‘siq qo‘yilgan bo‘linma-depo hisobvarag‘ining 
davlat qisqa muddatli obligatsivalarining huquqlariga garov majburi- 
yatlari bo‘yicha qo‘yiladigan cheklashlarni hisobga olish uchun ga­
rovga oluvchining depo hisobvarag‘ida ochiladigan bo‘linmadir. Bu 
bo‘linmada garov to ‘g ‘risidagi shartnomada quyidagi shartlar ko'zda 
tutilgan bo‘lishi kerak:
. -garovga qo'yilgan davlat qisqa muddatli obligatsiyalar garovga
68

---

( 'Oluvchiga o‘tkazib berilishi;
- 
-garovga qo‘yilgan davlat qisqa muddatli obligatsiyalarning 
ularni to ‘sig‘i bekor qilingan sanadan va garovga beruvchining 
hisobvaragiga qaytarilgan sana kelgandan key in 10 kaleridar kuni- 
dan kam boim agan muddat o'tgach so‘ndirish muddati kelishi ker- 
ak. Shuni ta ’kidlash lozimki, davlat qisqa muddatli obligatsiyalarga 
har hil shartnomalar garovi asosida pay do b o ig a n qiyinlashgan ga- 
rov huquqlarini ushbu b o iin m a bo‘yicha hisobi xir bir shartnoma 
bo‘yicha alohida-alohida yurgiziladi.
Repo bitimi bo'vicha to ‘siq qo‘yilgan b o iin m a qayta sotib 
olinishi bilan dvlat qisqa muddatli obligatsiyalar oldi-sotdi bitimi 
to‘g‘risidagi kelishuvning birinchi qismi bo’yicha davlat qisqa 
muddatli obligatsiyalar haridorining depo hisobvaragida ochiladi- 
gan depo hisobvaragi boiinm asi hisoblanadi. Davlat qisqa mud­
datli obligatsiyalarining ushbu boiin m a bo‘yicha hisobi davlat 
qisqa muddatli obligatsiyalarini qayta sotib olish sharti bilan oldi- 
sotdi bitimi har bir kelishuv to'g'risida alohida yuritiladi.
Xatl ash bo “у icha to' siq qo' у i 1 gan bo i inma depo xsobvaragining 
quyidagi cheklashlarni navsiflovchi boiin m a hisoblanadi:
-ushbu boiinmadan diler yoki investoming roziligisiz qonunga 
^oslangan vakolatli organning ko‘rsatmasi bo‘yicha faqat'depozitari- 
yning o‘zi tomonidan tuzilgan depo topshiriqnoamsi asosida davlat 
qisqa muddatli obligatsiyalar shu boiinm aga o'tkazilishi mumkin.
-davlat qisqa muddatli obligatsiyalar ushbu boiinm adan tashqa­
ri organlar ruxsati b o ig an taqdirda, shuningdek davlat qisqa mud­
datli obligatsiyalar so‘ndirilganda o'tkazilishi mumkin.
-ushbu boiinm aga davlat qisqa muddatli obligatsiyalarini 
o'tkazish va ularni xatlash uchun asos boiadigan kerakli hujjatlar 
olingan kunda amalga oshirilgan bo iish i kerak.
Davlat qisqa muddatli obligatsiyalarning auksion oldi-sotdisi
I
69

---

maxsus hisob-kitob tizimi, bu - hisob-kitob operatsiyalarini olib 
borish huquqiga ega b o ig a n va 0 ‘zbekiston Respublikasi Marka­
ziy banki bilan tuzilgan shartnoma asosida pulli hisob-kitoblarni 
ta ’minlashga vakil qilingan 0 ‘zbekiston Respublikasi Valyuta birja- 
si hisoblanadi, Tijorat banklari ushbu hisob-kitob tizimida vakillik 
hisobvaraqlarini ochadi. Davlat qisqa muddatli obligatsiyalarning 
birlamchi yoki ikkilamchi bozorda savdolar boshlangunga qadar 
tijorat banki o ‘zlari sotib olishni rejalashtirgan davlat qisqa mud­
datli obligatsiyalami to ia sh uchun kerakli mablag'ni 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Valyuta birjasidagi hisobvaraqqa o ‘tkazishlari shart. 
Birja esa ushbu m ablagiam i tijorat banklarning vakillik hisob- 
varaqlarida zahiralashtiradi. Ushbu m aium otlar har bir diler hiso­
blangan tijorat bankining pul pozitsiyasi boshlang‘ich qiymatlari 
hisoblanadi.
Oldi-sotdi bitimlami tuzish dilerlarning davlat qisqa muddatli 
obligatsiyalami sotishga yoki sotib olishga bergan raqobatli va ra- 
qobatsiz buyurtmalari asosida amalga oshadi. Bu holatda raqobatli 
buyurtmalar ikki hilda b o iish i mumkin:
-kotirovka hisobga olinuvchi raqobatli buyurtma;
-kotirovkada hisobga olinmaydigan raqobatli buyurtma; 
Raqobatsiz buyurtmalar kotirovkada hisobga olinmaydigan buy­
urtmalar hisoblanadi va ular asosida garovga olingan davlat qisqa 
muddatli obligatsiyalami sotish bo ‘yicha bitimlar amalga oshadi.
Tijorat banklari davlat qisqa muddatli obligatsiyalami sotib ol­
ish (yoki sotish) ga raqobatli buyurtmalami bitimning yo ‘nalishi 
davlat qisqa muddatli obligatsiyalar miqdori, ularni narxi va sotib 
oluvchi (yoki sotuvchi) ning maxsus kodini ko ‘rsatgan holda savdo 
tizimiga kiritadi. Raqobatsiz buyurtmalar uchun narx b o iib , buy­
urtma berilgan vaqtdagi savdo tizimi tomonidan avtomatik tartibda 
hisobga olinadigan savdolar narxining o ‘rtacha baholangan narx 
hisoblanadi. Buyurtma berilgan paytida uning vaqti savdo tizimi-
70

---

da qayd etiladi. Garovdagi davlat qisqa muddatli obligatsiyalarin- 
ing sotilishi dilerning depo hisobvarag‘idagi garovga olinib to ‘sib 
qo‘yilgan bo'linmasiga mos keluvchi sotish uchun to‘siq qo‘yilgan 
boiinm asiga subhisobvarag‘idan amalga oshiriladi.
Tijorat banklari davlat qisqa muddatli obligatsiyasi sotib olishga 
buyurtma tushganda savdo tizimi pul pozitsiyasining qiymatini beril­
gan buyurtma qiymatini to iiq qanoatlantirish uchun zarur bo‘lgan pul 
summasi mablag‘lariga (vositachilik to ‘lovi haqi summasini qo‘shib 
hisoblangan holda) kamaytiradi. Agar olingan natija 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tomonidan ushbu tijorat banki uchun 
belgilangan limitdan kam bo‘Isa, mazkur buyurtma ijroga qabul qil- 
inmaydi. Tijorat bankidan davlat qisqa muddatli obligatsiyalarni so- 
tishga buyurtma tushganda savdo tizimi depo pozitsiyasi qiymatini 
berilgan buyurtmani toTa qanoatlantirish uchun zarur bo‘lgan dav­
lat qisqa muddatli obligatsiyalar soniga kamaytiradi. Agar olingan 
natija salbiy bo‘Isa, berilgan buyurtma ijroga qabul qilinmaydi. Agar 
kotirovka hisobga olinadigan raqobatli buyurtma u berilgan vaqtdagi 
narx bo‘yicha shartlami joriy kotirovkaga mos kelmasligi sababli qa- 
noatlantirilmasa, unda buyurtma navbatga qo‘yiladi.
Agar kotirovka hisobga olinmaydigan raqobatli buyurtma, 
shuningdek, garovga olingan obligatsiyalarni sotish uchun berilgan 
raqobatsiz buyurtma bilan bitim tuzishning, ular berilgan paytdagi 
narxlar shartlarning mos kelmasligi sababli iloji bo'lmasa. unda 
ushbu buyurtma savdo tizimidan olib tashlanadi.
Buyurtmalar quyidagi shartlarga rioya qilgan holda qanoatlan- 
tiriladi:
-buyurtmaning xajmi uning ustunligiga ta’sir qilmaydigan holatda; 
-berilgan vaqtidan qat’iy nazar, afzalroq narxga ega boTgan 
buyurtma, afzalligi kamroq boTgan narxdagi buyurtmaga nisbatan 
oldinroq qanoatlantiriladi;
-narxlari bir hil boiganda, oldin berilgan buyurtma, undan key-
71

---

inroq berilgan buyurtmaga nisbatan ilgari qanoatlantiriladi;
-bitim hamisha navbatda birinchi turgan buyuitmaning narxi 
bo'yicha tuziladi;
-agar buyurtma bitim tuzish paytida faqat qisman qanoatlantiril- 
ishi mumkin bo‘Isa, unda uning qanoatlantirilmagan qismi alohida 
buyurtma sifatida qarab chiqiladi.
Davlat qisqa muddatli obligatsiyalar oldi-sotdisi bo'yicha ijro 
etilgan bitim natijalari bo‘yicha dilerning buyurtmasi (to iiq yoki 
qisman) qanoatlantirilgan taqdirda, ushbu dilerning buyurtmalari 
ta ’minoti vositasi bo‘lib xizmat qiladigan pul mablag‘lari pozitsi- 
yasi va depo pozitsiyasi qayta hisoblanishi amalga oshiriladi.
Biz quyidagi jadvalda davlat qisqa muddatli obligatsiyalarni 
joylashtirish yuzasidan o’tkaziladigan kim oshdi savdolarining 
o ‘tkazilish tartibini ко'rib chiqamiz.
Shuni ta'kidlash lozimki 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya 
vazirligi muomalaga chiqarilishining belgilab qo‘yilgan xajmlari 
doirasida davlat qisqa muddatli obligatsiyalarni sotishning eng 
past bahosini va auksionning o ‘rtacha tortilgan bahosini belgilaydi 
hamda 0 ‘zbelciston Respublikasi Markaziy bankiga buyurtmalami 
qanoatlantirish haqida topshiriq beradi. Davlat qisqa muddatli 
obligatsiyalar daromadliligini oddiy foizning yillik stavkasi quyida- 
gicha formulada hisoblanadi.