Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

4.4. Majburiy zahira siyosatining muomaladagi pul massasi,
inflyatsiya va tijorat banklarining depozit siyosatiga ta’siri.
Xalqaro bank amaliyotida majburiy zahira stavkalarini depozit- 
larning summasi va muddatiga bog‘liq ravishda tabaqalashtirish 
tartibi keng qo‘llaniladi. Masalan, AQSh bank amaliyotida past za-
Majburiy zahiralar qoldig‘I diagrammasi3
2000
1*00
16Г
140
121
10C
*0
60
40
20
2010
2011
J 
www. Cbu. uz.
62

---

hira stavkalari (3%) 179 kundan ortiq muddatga jalb qilingan mud­
datli depozitlarga nisbatan qo‘llaniladi, 179 kungacha muddatga 
jalb qilingan muddatli depozitlar uchun 5 foizli stavkajoriy etilgan. 
Miqdori 5 mln. dollardan 52 mln. dollargacha b o ig a n transaksion 
depozitlarga nisbatan 3 foizli majburiy zahira stavkasi qoilanilgani 
holda, summasi 52 mln. dollardan yuqori b o ig a n transaksion de­
pozitlarga 10 foizli zahira stavkasi qoilaniladi. Demak, transak­
sion depozitning summasi qanchalik katta b o isa, majburiy zahira 
stavkasi unga nisbatan shunchalik yuqori belgilanadi. Bu esa, xorijiy 
valyutalarga nisbatan joriy depozit hisob raqamlarining qoldiqlari 
sifatida yuzaga keladigan talabning miqdorini kamaytirishga xiz­
mat qiladi. Muddatli depozitlarga nisbatan past zahira stavkalarin- 
ing belgilanishi majburiy zahira stavkalarining tijorat banklarining 
depozit bazasiga nisbatan yuzaga keladigan salbiy ta ’siriga barham 
beradi va tijorat banklarining muddatli depozit hisob raqamlaridagi 
m ablagiar miqdorining oshishiga, joriy depozit hisob raqamlarida­
gi m ablagiar miqdorining kamayishiga olib keladi. Bu esa, milliy 
valyuta kursining barqarorligiga ijobiy ta’sir ko'rsatadi.
Buyuk Britaniya, Yaponiya, Kanada, Lyuksemburg, Shvetsiya- 
da majburiy zahira siyosatidan Markaziy bank pul-kredit siyosatin­
ing vositasi sifatida foydalanilmasligining asosiy sababi, fikrimiz- 
cha, mazkur mamlakatlarda pul-kredit siyosatining ochiq bozor 
siyosati, qayta moliyalash siyosati, valyuta siyosati kabi an’anaviy 
vositalardan foydalanish amaliyotining takomillashganiigidir. Shu 
sababli, mazkur mamlakatlarda majburiy zahira stavkalari orqali ti­
jorat banklarining depozit bazasiga ta ’sir qilish y o ii bilan ularning 
kredit tajovuzini jilovlash zaruriyati mavjud emas.
Majburiy zahira stavkalarini depozitlarning summasi va mud- 
datiga bog iiq ravishda tabaqalashtirish zahira talabnomalari 
miqdorini hisoblash va uning to 'g ’ri hisoblanayotganligi ustidan
63

---

Markaziy bank nazoratini amalga oshirishni qiyinlashtiradi. Ammo 
qiyinchilikdan qochib. zahira stavkalarini tabaqalashtirmaslik ma­
jburiy zahira siyosatidan foydalanish amaliyotini takomillashtirish 
imkonini bermaydi.
Jadvaldakeltirilganma'lumotlardanko'nnadiki.respublikamizda 
Markaziy bankning majburiy zahira stavkasi boshqa Markaziy 
banklarning majburiy zahira stavkalariga nisbatan sezilarli darajada 
yuqori. Bu esa, mamlakatimizda pul miqdorining o ‘sish sur’atining 
nisbatan yuqori ekanligi bilan izohlanadi.