Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

75

---

0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining depozit oper­
atsiyalari hamda obligatsiyalari va depozit sertifikatlarini so­
tish orqali jalb etilgan mablag‘lari hajmi, trln.so‘m9
2. 
Agar Markaziy bank milliy bank tizimidagi ortiqcha likvid- 
lilikni kamaytirislini maqsad qilib olgan b o isa, u holda, Markaziy 
bank qimmatdor qog‘ozlar bozorida sotuvchi b o iib ishtirok etadi. 
Bunda ham Markaziy bank ikki imkoniyatga ega boiadi:
.- markaziy bank m a’lum kursni e io n qilishi va qimmatdor 
qog‘ozlarning kursi e io n qilingan darajaga yetishi bilan istalgan 
miqdordagi qimmatdor qog'ozni sotish majburiyatini olishi mum­
kin:
- 
markaziy bank qo‘shimcha tarzda ma’lum miqdordagi qimmat­
dor qog‘ozni sotish majburiyatini olishi mumkin. Buning natijasida 
davlatning qimmatdor qog‘ozlaridan va boshqa yuqori likvidli 
qimmatdor qog‘ozlardan keladigan daromadlaming miqdori oshadi 
va shuning asosida ulaming investitsion jozibadorligi oshadi. Piro- 
vard natijada, tijorat banklari va boshqa kredit institutlarining maz-
9 O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining m a ’lumotlari. www.cbu.uz.
76

---

kur qimmatdor qog'ozlarga bo‘lgan qiziqishi kuchayadi va ularning 
kreditlash salohiyati pasayadi. Bu esa, o‘z navbatida, kreditlar foiz 
stavkalarining oshishiga olib keladi. Agarda foiz stavkalarining shu 
tahlitda o ‘sishi Markaziy bankni qoniqtirmasa, u yarn qimmatdor 
qog'ozlarni sotib olishi mumkin. Bunday holatni bir qator sanoati 
rivojlangan mamlakatlar Markaziy banklarining faoliyatida kuza- 
tish mumkin. Masalan GFR, Federal banki (Bundesbank) tomoni­
dan ochik bozorda qat’iy foizli qimmatdor qog'ozlarni sotib olish 
1975 yilning ikkinchi yarmiga kelib о ‘zining yuqori cho'qqisiga 
chiqdi. Bu vaqtda Bundesbank banklarning likvidliligini ta ’minlash 
va foiz stavkalaririi o'zining pul-kredit siyosatining oraliq va tak- 
tik maqsadlariga mos keladigan darajasidan oshib ketishiga yo'l 
qo'ymaslik maqsadida 7,5 mlrd. nemis markasi miqdoridagi sum- 
maga yuqori likvidli qimmatdor qog'ozlar sotib olgan edi. 1976 
yilda esa, aksincha, Bundesbank bunday qimmatdor qog'ozlarni 
juda katta miqdorda sotdi. Buning sababi shundaki, Bundesbank 
qat’iy foizli qimmatdor qog'ozlarning kursini oshishi natijasida 
bank kreditlari va depozitlari foiz stavkalarining pasayishjarayonini 
to'xtatib qo'ymasdan turib, bozordan katta miqdordagi likvidlilikni 
olib qo'yishi zarur edi. Birgina 1976 yilning o'zida Bundesbankning 
qimmatdor qog'ozlar portfeli 6,5 mlrd. nemis markasiga kamaydi.
Shunisi e ’tiborliki, ko'pchilik rivojlangan sanoat mamlakatlarida 
maTum turdagi qimmatdor qog'ozlarga nisbatan kursni belgilab 
qo'yish siyosati qo'ilaniladi. Mazkur usulning mohiyati shun­
daki, Markaziy bank, qisqa muddatli qarz majburiyatlari bilan 
operatsiyalarni amalga oshirayotganida, minimal stavkani ko'rsata- 
di. Shundan keyin tijorat banklari, ularning kreditga bo'lgan talab- 
lari qondirilgan sharoitda, to'lashga rozi bo'lgan stavkani ko'rsatib 
ariza beradilar. Markaziy bank tushgan arizalar asosida o'zining 
hisob stavkasini aniqlaydi. Bunda yuqori foiz stavkalari taklif qil- 
gan kredit institutlari katta miqdorda kredit resurslari oladi.
77

---

Ochiq bozor operatsiyalarining e ’tiborga molik jihatlaridan biri 
shundaki, xalqaro bank amaliyotida Markaziy bank bilan tijorat 
banklari o ‘rtasida kursni belgilash borasidagi shartnomani imzo- 
lashda quyidagi ikki hil standart mavjud:
1. Foiz stavkalari barcha tijorat banklari uchun yagona stav- 
kada belgilanadi.Ushbu standart «kreditlami taqsimlashning gol- 
landcha usuli» deb ataladi.
2. Foiz stavkalari har bir tijorat bankiga nisbatan alohida 
o ‘matiladi. Ushbu standart «amerikacha standart» deb ataladi.
Markaziy bankning ochiq bozor siyosati orqali tijorat banklari 
tomonidan depozitlarga toianadigan va kreditlardan olinadigan 
foiz stavkalariga ta ’sir ko ‘rsatish mumkin. Mazkur ta’sir vositasi 
quyidagi ko‘rinishga ega: Markaziy bank iqtisodiyotning nobank 
sektoridagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar bilan ochiq bozor oper­
atsiyalarini amalga oshirganida pul bozorini tartibga solish maqsa- 
dini ko ‘zlamaydi.
Demak, Markaziy bank tomonidan sotib olinuvchi qimmatdor 
qog‘ozlar tarkibiga kirmaydigan qimmatdor qog‘ozlarning sotilishi 
ham bank tizimining likvidliligini kamaytiradi. Bundan tashqari, 
Markaziy bank, nobank sektoridagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga 
qimmatdor qog'ozlami sotishda yuqori foizlar belgilash yo‘li bilan, 
tijorat banklarining depozitlarga toMavdigan foiz stavkalariga faol 
tarzda ta ’sir ko‘rsatishi mumkin.
0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ochiq bozor ope- 
ratsiyalarida oldisotdi ob’ekti bo‘lib, hukumatning qisqa muddatli 
obligatsiyalari va o ‘rta muddatli xazina majburiyatlaridan foyda- 
lanilmoqda. Shu bilan birga, respublikamizda muomalada 0 ‘zbe- 
kiston Respublikasi Markaziy bankining obligatsiyalari mavjud. 
Ammo bu obligatsiyalar tijorat banklarining vakillik hisob raqam- 
laridagi likvidlilikning m a’lum qismini olib qo‘yish maqsadida 
emissiya qilingan.
78

---

Rivojlangan davlatlarda va bir qator o‘tish iqtisodiyoti davlatlar- 
ida hukumatning qimmatdor qog‘ozlariga tijorat banklari tomoni­
dan qilingan investitsiyalar ular aktivlarining umumiy hajmida 
sezilarli darajada yuqori salmoqni egallaydi. Bu esa, mazkur mam- 
lakatlarning markaziy banklariga ochiq bozor siyosatini faol tarzda 
amalga oshirish imkonini beradi.
Fikrimizcha, Markaziy bankning ochiq bozor siyosatini amal­
ga oshirishda Markaziy bankning savdo hamkorlarini tanlashning 
xalqaro amaliyotda qabul qilingan tamoyillariga qat’iy rioya qilish 
lozim. Xalqaro amaliyotda Markaziy bankning ochiq bozor oper- 
atsiyalarida ishtirok etuvchi tijorat banklari (savdo hamkorlari) ni 
tanlashda quyidagi ikki tamoyildan foydalaniladi:
1. Agar Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini doimiy 
ravishda amalga oshirmasa (masalan, xaftada bir marta amalga 
oshirsa), ushbu operatsiyalarda barcha tijorat banklari ishtirok 
etadi.
2. Agar Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini doimiy 
ravishda amalga oshirsa, ya’ni har kuni yoki bir kunda bir necha 
marta amalga oshirsa, Markaziy bank uncha ко' p sonli bo'imagan 
bir nechta tijorat bankini tanlaydi.Ayrim hollarda, Markaziy bank 
pullar taklifiga tez ta ’sir qilish maqsadida bitta tijorat banki bilan 
yirik summada ochiq bozor operatsiyasini amalga oshiradi. Bizning 
fikrimizcha, 0 ‘zbekiston Respublikasi bank tizimi rivojlanishining 
hozirgi bosqichida Markaziy bankning bitta tijorat banki bilan 
ochiq bozor operatsiyasini amalga oshirishining jiddiy havfli jihati 
mavjud. Ushbu havfli jihatning mohiyati shundaki, respublikamiz 
bank amaliyotida mo4’tadil sog‘lom raqobat muhiti hozirga qadar 
shakllantirilmagan.
Markaziy bank tomonidan ochiq bozor operatsiyalarini amalga 
oshirishda tijorat banklariga nisbatan aniq mezonlarga asoslangan
79

---

majburiyatlar belgilanishi lozim. Bu borada ochiq bozor siyosati 
bo‘yicha katta tajriba to’plagan markaziy banklar (Angliya, GFR 
Bundesbanki, AQSh FZT) ning ochiq bozor operatsiyalarini amalga 
oshirish tartibini o ‘rganish maqsadga muvofiq. Masalan, Angliya 
Markaziy bankining amaldagi talabiga ko'ra, Markaziy bank bilan 
ochiq bozor operatsiyalarida ishtirok etuvchi tijorat banklari quyi­
dagi mezonlar bo‘yicha talabga javob berishlari lozim:
- operatsiyani to ‘lik va havfsiz rejimda amalga oshirish imko- 
nini beradigan darajada texnik imkoniyatlarga ega bo‘lishi;
- turli bozorlarda likvidlilikni talab qilinadigan darajada o ‘z- 
gartirish uchun zarur bo‘lgan miqyosda operatsiyalarni faol tarzda 
amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lishi;
- ochiq bozordagi operatsiyalarda doimiy tarzda ishtirok etishi;
- Markaziy bankni bozorda yuzaga kelgan sharoitlar va vazi- 
yatlar to ‘grisidagi foydali m a’lumotlar bilan doimiy ravishda 
ta ’minlab turish zarur.