Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

3.3. Pul-kreditni muvofiqlashtirishda Markaziy bankning roll.
Markaziy bank o‘z faoliyatining bosh maqsadi - mamlakal pul 
birligining barqarorligini ta‘minlash. Pul-kredit siyosatini nuis-
40

---

taqil ravishda yuritadi, siyosatni amalga oshirishda hukumat faol 
ishtirok etadi.
Markaziy bank mustakilligini belgilovchi ob’ektiv omillardan 
yana biri Markaziy bank moliyaviy faoliyatida davlatning ishtiroki 
masalasi hisoblanadi.
Qonun hujjatlarida qayd etilganidek, Uzbekiston Respublikasi 
Markaziy banki davlatning mutlaq mulki bo‘lishi bilan bir qatorda, 
u o‘z sarf-xarajatlarini o ‘zining daromadlari hisobidan amalga os- 
hiruvchi, mustaqil muassasadir.
“0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to ‘g ‘risida”gi qo­
nunning 11-moddasida Markaziy bank foydasini aniqlash va uni 
taqsimlashning asosiy tamoyillari o ‘z aksini topgan.
Markaziy bankning foydasi har bir moliya yili uchun:
- ishonchsiz, shubhali qarzlar va boshqa aktivlar bo‘yicha ehti- 
moliy yo ‘qotishlami qoplash zahiralari shakllantirilgandan so‘ng;
- umumiy qabul qilingan buxgalterlik amaliyotiga muvofiq 
amalda barcha daromadlar va chiqimlar hisoblanganidan, shuning­
dek, aktivlar va passivlar baholanganidan so‘ng aniqlanadi.
Markaziy bank foydasi boshqaruv belgilagan tartibda, yillik 
hisobotni tasdiqlash bilan bir paytda tasdilanadi.
Boshqaruvning qaroriga muvofiq aniq maqsadni to'g'Ii zahiralar 
va fondlar shakllantirilishi mumkin.
Aniq maqsadga yo ‘naltirilgan zahiralar va fondlar belgilangan 
tartibda toidirilgandan keyin foydaning qolgan qismi Respublika 
byudjeti daromadiga yunaltiriladi.
Bundan tashqari, 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 
soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa to ‘lovlardan ozod qilingan.1
Yana shuni ta ’kidlash lozimki, qonun bilan Markaziy bank 
uchun taqiqlangan faoliyat turlari ham aniqlangan. Unga ko‘ra, 
Markaziy bank:
41

---

- moliyaviy yordam ko‘rsatish bilan shug‘ullanishga;
- tijorat faoliyati bilan shug‘ullanishga;
- banklar va boshqa yuridik shaxslaraing kapitallarida qatnash- 
ishga haqli emas.
Markaziy bank mustaqilligini ifodalovchi ob'ektiv ko'rsatkich- 
lardan yana biri mamlakat byudjetini to ‘g ‘ri va egri moliyalash- 
tirishga Markaziy bankning ishtirokini belgilovchi jihatlarining 
qonun hujjatlarida aks ettirilishi masalasidir.
0 ‘zbekistan Respublikasi Markaziy banki to ‘g ‘risida”gi qonun- 
ning VII bobida Markaziy bankning hukumat bilan munosabatlari 
to ‘liq o ‘z aksini topgan. U yerda Markaziy bankning hukumat bilan 
boiadigan munosabatlaridagi vazifalari (44-modda), davlat sek- 
toriga qarz ajratish masalalarida maslahatlar berish (45-modda), 
depozitariy va kassirning vazifalari (46-modda), fiskal agentning 
vazifalari (47-modda), hukumatga kredit berish (48-modda) masa- 
lalari o ‘zining qonuniy asosini topgan.
Ushbu qonunga muvofiq Markaziy bank hukumatga 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlangan miqdorda kre- 
ditlar ajratish huquqiga ega. Odatda, Oliy Majlis tomonidan huku­
matga ajratiladigan Markaziy bank kreditlarining miqdori davlat 
byudjeti xarajatlarining 3 foizidan oshmasligi belgilanadi.
Hukumatga ajratiladigan kreditlar:
- oltin, chet el valyutasi, xalqaro zahiralar toifasiga kiruvchi 
valyuta boyliklari;
- davlat qarz majburiyatlari va hukumat kafolatlagan boshqa 
qarz vositalari garoviga beriladi.
Ushbu garovlarning qaytarilish muddati bir yildan oshmasligi 
lozim, chunki hukumatga Markaziy bank kreditlari, odatda, bir yil 
muddatga ajratiladi.
Bundan tashqari, Markaziy bank hukumatga obuna buyicha
42

---

badallar yoki respublikaning u yoki bu xalqaro tashkilotga a'zoli- 
gidan kelib chiquvchi boshqa to ‘lovlar uchun ancha uzoq muddatli 
kreditlar berishga haqli.
Qonunga muvofiq, Markaziy bank yuqorida aks ettirilgan hol- 
larda hukumatga moliyaviy yordam berishga haqli emas.
Markaziy bankning hukumat bilan moliyaviy munosabatlarining 
qonun hujjatlari orqali chegaralanishi. albatta, uning monetar 
siyosatining samaradorligini ta ’minlashga xizmat qiladi.
Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, Markaziy 
bankning mustaqilligi darajasi, uning hukumat organlaridagi nu- 
fuzi hamda ilmiy asoslangan mustaqil pul-kredit siyosati mamlakat 
pul birligining barqarorligiga hizmat qiladi. Markaziy bank davlat 
organi sifatida iqtisodietning va butun bank tizimining barqaror- 
ligini ta'm inlash uchun xizmat qiladi.