Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

Takrorlash uchun savollar
1. Metall pul nazariyasi nima ?
2. Nominall pul nazariyasi nima ?
3. Pulga bo‘lgan talabni aniqlash formulasi.
4. Pulga bo‘lgan talabni aniqlovchi uch omilni ayting.
5. Monetarizmning asosiy qoidalari nimalardan iborat ?
Tayanch so‘z va birikmalar
Metall nazariya; nominallik nazariya; pul-kredit vositasi; oltin 
tanga standarti; oltin quyma standarti; tenglama; aktivlar; Kembrij 
maktabi; pul taklifi; konsepsiya; makroiqtisod.
32

---

I ll BOB. MARKAZIY BANK-PUL MUOMALASINI
MUVOFIQLASHTIRUVCHI ORGAN SIFATIDA
3.1.Markaziy bankning tashkil etilish shakllari va maqomi
Bizga m a’lumki, dastlabki markaziy banklar eramizning XVII
- XVIII asrlarda Yevropaning rivojlangan mamlakatlarida tashkil 
etildi. Markaziy banklarni tashkil etishdan asosiy maqsad muoma­
laga pul birliklari chikarilishini markazlashtirish va muomaladagi 
pul xajmini tartibga solishdan iborat edi. Markaziy bank tashkil 
etilishiga qadar kapitalizmning dastlabki davrida mamlakatdagi ti­
jorat banklarining barchasi muomalaga o 'z banknotlarini chiqarish 
huquqiga ega edi. Banknot - muayyan bankning unda ko‘rsatilgan 
miqdordagi pulni real, haqiqiy pulga xohlagan paytda almashtirib 
berishi to ‘grisidagi majburiyatdir. Shunday ekan, har bir bank 
o'zining zahirasidagi mavjud real, haqiqiy (oltin, kumush) rniq- 
dorigacha muomalaga pul belgilari-banknotlar chiqarishi mumkin. 
Bunda muomalaga chiqan ; ! banknotlar banklarning oltin zahi- 
ralari bilan to‘liq ta’minlangan bo'lisV lozim, ya’ni muomalada­
gi banknotlar banklarning zahiralaridagj haqiqiy, real pullarning 
muomaladagi "muqobillari”, belgilari hisoblangan.
Lekin XVII va XVIII asrda ishlab chikarishning rivojlanishi 
uchun qo‘shimcha pul mablag‘lari talab etilgan. Isi ab chiqarish, 
muomala jarayonining rivojlanishi pulga bo‘lgan talabning os- 
hishiga olib kelgan. Ushbu talabni qondirish va o ‘zlari oladigan 
daromadni ko‘paytirish maqsadida tijorat banklari muomalaga 
o'zlarining oltin zahiralaridan bir necha barobar ko‘p miqdorda 
banknot chiqarishgan. Natijada muomaladagi banknotlar banklarn­
ing oltin zahiralari bilan to'liq ta ’minlanmasdan qolgan va banklar 
o'zlarining majburiyatlarini bajarish imkoniyatlarini vo'kotgan. Bu
33

---

esa, o ‘z navbatida, tijorat banklariga bo‘lgan ishonchning yo ‘qo- 
lishiga olib kelgan va shu holat pul muomalasining izdan chiqishi- 
ga sabab bo‘lgan.
Natijada pul muomalasini tartibga solish, muomaladagi pul 
miqdorini muvofiqlashtirish zaruriyati vujudga kelgan. Oqibatda 
muomalaga chiqariladigan pul mablag'larini markazlashtirish, pul 
muomalasini nazorat qilish va tijorat banklari faoliyatini tartibga 
solish uchun maxsus davlat organi Markaziy bank tashkil etilishiga 
ob’ektiv sabablar vujudga kelgan. Dastlabki Markaziy bank 1656 
yil Shvesiyada tashkil qilingan boTsa, 1694 yil Angliyada Angliya 
banki tashkil etilgan.
Demak, Markaziy bank hukumat tomonidan pul muomalasini 
barqarorlashtirish, muomaladagi pul miqdorini tartibga solish va 
tijorat banklari faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida tashkil etil­
gan. Har bir mamlakatning Markaziy banki davlat banki hisoblana- 
di va uning mavqei, vazifalari harakat doiralarini huquqiy asoslari 
o ‘sha mamlakatning qonunlari bilan belgilanadi.
Odatda, Markaziy bankni tashkil etish shakllari deganda ularn- 
ing faoliyat yuritishi uchun lozim bo‘lgan ustav kapitalining shak- 
llanish manbalari e ’tiborga olinadi.
Markaziy banklar mamlakatdagi qonunchilik asosida davlat to­
monidan tashkil etiladi. Lekin uning ustav kapitalining shakllanish 
manbalari turlicha bo‘lishi mumkin.
B a’zi mamlakatlarda Markaziy bank ustav kapitali shakllanishi 
ushbu mamlakatlar qonunchiligiga muvofiq quyidagicha:
Yuqorida keltirilgan maMumotlardanko'rinib turibdiki, Markaziy 
bankning ustav kapitali to ‘liq davlat mablag‘lari hisobiga. bir qismi 
(odatda, 50 foizdan ortig‘i) davlat mablag‘lari, qolgan qismi yuridik 
va jismoniy shaxslar mablag‘lari evaziga yoki to ‘liq a ’zo banklar 
(Federal zahira tizimi) mablag‘lari va to'liq banklar va sug‘urta
34

---

kompaniyalari mablag'lari hisobiga tashkil etiladi. Markaziy bank 
ustav kapitalini to ‘ldirish, oshirish va ularning manbalari har bir 
mamlakatning qonunchilik hujjatlarida o ‘z aksini topadi. E ’tirof 
etilganidek, ustav kapitalini tashkil etish shakllaridan qat’iy nazar, 
Markaziy bank davlatning pul-kredit sohasidagi siyosatlarini 
amalga oshiruvchi organdir. Har bir mamlakat qonunchiligida, 
albatta, Markaziy bankning ushbu jihati alohida aks ettirilgan.