Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

I 
BOB. IQTISODIYOTNI PUL-KREDIT
ORQALI MUVOFIQLASHTIRISH ASOSLARI
1.1. Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish fanining tarkibiy
tuzilishi, mezonlari va xususiyatlari. Pul-kredit orqali
muvofiqlashtirishning iqtisodiy asoslari.
Tovar-pul munosabatlarining paydo bo ‘lishi va rivojlanishi 
davrida pul muomalasi, uni to iiq о 'rg an ish. boshqarish va tahlil 
qilish muammolari iqtisodchi olimlar diqqat e ’tiborida bo‘ldi.
Ayniqsa, monometal va bimetallardan foydalanilgan davrdan 
so‘ng muomalada haqiqiy real pullar o ‘rniga ularning o‘rinbosarlari 
qog‘oz va kredit pullarning paydo bulishi, ularning iqtisodiy tara- 
kkiyotning ma'lum fazalarida sotib olish quvvatining o ‘zgarishi, 
muomaladagi tovarlar va xizmatlar xajmi bilan pul massasi o'rtasi- 
dagi bogHiklildar chukur iqtisodiy tahlilga asos bo‘ldi.
Bular rivojlangan tovar-pul munosabatlari mavjud shar-tsharoit- 
da pul muomalasini iqtisodiy, ilmiy asoslangan ravishda boshqar­
ish lozimligini takozo etadi. Natijada, rivojlanishning turli bosq- 
ichlarida iqtisodchi olimlar tomonidan pul nazariyalari, pul-kredit 
siyosati, monetar siyosat to 'g ’risida alohida ilmiy izlanishlar olib 
borildi. Ular haqida uquv qoilanm aning keyingi boblarida batafsil 
to ‘xtalib o ‘tamiz.
Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish fani pul muomalasini bosh­
qarish, muomaladagi pul miqdori va lining tarkibiy qismi, pul muo­
malasini muvofiqlashtiruvchi organ, pul muomalasini muvofiq­
lashtirish usullari, tamoyillari hamda Markaziy bank tomonidan 
pul muomalasini muvofiqlashtirish maqsadida qo‘llaniladigan pul- 
kredit siyosati, ularning mohiyati va maqsadini o'rganadi.
6

---

Shu bilan birga, muomalaga naqd pul chiqarish, muomaladagi 
vaqtincha ortiqcha pul mablaglari zahirasini yaratish hamda iqti- 
sodiyotda kassa amaliyotini tashkil etish tartiblari o ‘rganiladi.
Muomala uchun zarur bo'lgan naqd pul miqdorini oldindan 
bashoratlab borish maqsadida banklar tomonidan kassada pul ayl­
anishini oldindan prognozlash tartibi o ‘rganiladi.
Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish fanining nazariy asosi «Iqti- 
sodiyot nazariyasi», «Pul, kredit va banklar» kabi nazariy fanlar hi­
soblanadi. Fanni o ‘rganishda yetakchi pul-kredit, monetar nazariy 
qarashlar asos qilib olingan.
Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish fani “Monetar siyosat", “Pul, 
kredit va banklar", “Bank ishi”, "Bank menejmenti va m arketings, 
“Banklarda buxgalteriya hisobi" kabi amaliy fanlarning ajralmas 
qismi hisoblanadi. Chunki pul muomalasini boshqarish Markaziy 
bankning asosiy vazifasi hisoblanadi. Uning samaradorligi butun 
bank tizimi faoliyati va barqarorligi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasini muvofiqlash­
tirish, real bozor sharoitida pul taklifi va unga bo‘lgan talabni 
tartibga solish, iqtisodiyotga pul-kredit orqali ta ’sir ko'rsatish. 
iqtisodiyotni muvofiqlashtirishning eng muhim unsuri hisoblanadi. 
Pul-kredit vositasida iqtisodiyotga ta ’sir ko‘rsatish, asosan mam­
lakat pul birligining barqarorligini ta ’minlash, kasod jarayonini 
jilovlash, tovar-pul munosabatlarining barqarorligini ta ’minlashga 
qaratilgan. Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish bozor iqtisodiy­
oti qonuniyatlariga to ‘liq xos va mos ravishda amalga oshirilishi 
lozim. Zamonaviy pul-kredit siyosatining institusional asoslaridan 
biri bozor tizimi hisoblanadi.
Pul-kredit sohasida bozor tizimisiz ikki pog'onali bank tizimin­
ing samarali faoliyat yuritishini tasavvur etish qiyin. Bozor iqti­
sodiyoti pul-kredit vositasida iqtisodiyotni muvofiqlashtirishning
7

---

bosh mezoni hisoblanadi. Unda har hil muddatlarga m o‘ljallangan 
kreditga bo'lgan talab va taklif, pul bahosi (foizlar) kabi monetar 
siyosatning asosiy unsurlari vujudga keladi.
Pul-kredit sohasida bozorlarni tasniflash asosida asosan quyidagi 
uch belgi yotadi: bitim ob'ekt, qatnashuvchilar tarkibi va bitim 
muddati. Bular inobatga olingan holda bozorlaming ikki turi far- 
qlanadi. Ular kredit va moliya bozori, oxir oqibatda, ular ham aniq 
sohalarga ajraladi.
Kredit bozorlari banklararo kredit resurslari va pul bozorlarini 
o 'z ichiga oladi. Banklararo kredit resurslari bozori ishtirokchilari 
faqat banklar hisoblanadi va u yerda banklarning likvi dliligini do­
imiy ravishda ushlab turish maqsadida, y a ’ni aktiv va passiv op­
eratsiyalari o ‘rtasidagi mutanosiblikni ta ’minlash uchun, asosan, 
qisqa muddatli vaqtincha bo‘sh pul resurslari savdosi amalga os­
hiriladi. Banklarning mulkchilik shakllaridan qat’iy pazar bir-bir- 
lariga kredit resurslarining sotilishi va sotib olinishi ular o'rtasidagi 
bozor tamoyillariga mos ravishdagi gorizontal munosabatlarning 
kelib chiqishiga asos hisoblanadi.
Pul bozorining ahamiyatli xususiyati uning ishtirokchilari va 
bitimlarning shakli turli-tumanligidan iborat. Pul bozorining ishti­
rokchilari banklar, korxona, tashkilot, muassasalar. moliyaviy mu- 
assasalar, sug‘urta kompaniyalari, pensiya fondlari, kredit uyush- 
malari, investisya kompaniyalari va boshqalar bo’lishi mumkin.
Pul bozorida unga bo‘lgan talab va taklifdan kelib chiqqan holda 
uning bahosi, foiz vujudga keladi.
Ushbu suda foizining darajasi pul-kredit siyosati vositalari ta ’sir 
ko ‘rsatuvchilar hisoblanadi, ya’ni foiz m e’yoriga ta ’sir ko‘rsatish 
orqali muomaladagi pul massasiga ta ’sir ko‘rsatiladi.
Shunday ekan, bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit orqali 
muvofiqlashtirishning ob’ekti pul bozoridagi talab va taklif hamda

---

uning natijasida vujudga keladigan foiz m e’yori hisoblanadi. Pul- 
kredit orqali muvofiqlashtirish sub’ekti esa mamlakat Markaziy 
banki hisoblanadi.