Psixologiyada ólshew dástúrleriniń tariyxı

1. 4. Házirgi zaman páninde hám psixologiyada ólshew túsinigi.
Hár bir ob'ekt, dene, massa óz ólshem birligine iye esaplanadı hám hár bir xodisa
úyreniw ushın daslep olshenedi. Psixologiyada hár bir maǵlıwmatlardı hám alınǵan nátiyjelerge uyqas ólshew shkalaları saylanadı. Psixologiyada ólshew túsinigi psixik hádiyseń muǵdarın ólshew múmkinshiligi mvjudligini ańlatadı.Psixologiyalıq nizamlıqlardıń jaratılıwı, rawajdanishi hám bekkemleniwi odaǵı ólshew metodlarınıń qollanılıw processlerine hám xarakteristikasına baylanıslı.
Psixologiyalıq ayrıqshalıqlar ortasında muǵdarlıq baylanıslılıqlardı bahalaw hám belgilew ólshew metodları arqalı ámelge asadı.
Bul jerde ólshew, psixologiyani xarakteristikalaytuǵın pán dárejesinden maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan hám aldınan boljaw hám shamalardı ilgeri jıljıtıwǵa ılayıq pán retinde belgileydi. Ólshew, barlıq ámeldegi bolǵan waqıya -xodisalar, processler málim boladı yamasa qandayda zatqa tásir ótkeredi degen ideya tiykarında bahalanadı. Psixologiya páninde ólshew túrli psixodiagnostik metodikalar hám olar ushın jaratılǵan texnikalıq apparat (úskeneler) járdeminde ámelge asıriladı. Salıstırıwlaw e'taloni retinde bolsa metodika avtorları yamasa izertlewshi psixologlar (psixologlar toparı )
tárepinen anıqlanǵan normalardan paydalanıladı.
Ólshew anıqlıǵı mashqalası da empirik biliw usılı retinde sol sıyaqlı ólshewdiń gnoseologik tiykarlarına tiyisli esaplanadı. Ólshew anıqlıǵı ólshew processindegi ob'ektiv hám sub'ektiv faktorlar qatnasına baylanıslı boladı.
Áne sonday ob'ektiv faktorlar qatarına qyidagilar kiredi:
úyrenilip atırǵan ob'ektte ol yamasa bul turaqlı muǵdar tariyplerin ajıratıp alıw
múmkinshiligi quramalı, geyde bolsa bunıń ulıwma ılajı bolmaydı ;
ólshew quralları múmkinshilikleri (olardıń jetiliskenlik dárejesi) hám ólshew procesi kesheip atırǵan sharayatlar. Qatar jaǵdaylarda shamanıń anıq ma`nisin tabıwdıń ulıwma múmkinshiligi joq. Psixologiyada ólshew ob'ektiniń quramalılıǵı, kóbinese onıń jasırınlıǵı (geyde tekseriliwshiniń ózi de bilmewi, anglamasligi múmkin) ob'ektiv qıyınshılıqlarǵa alıp keledi.
Ólshewdiń sub'ektiv faktorları qatarına ólshew usılın tańlaw, bul processni tashkil qılıw hám sub'ekttiń biliw múmkinshilikleri – eksperiment ótkeriwshi ilmiy tájriybesi, onıń alınǵan nátiyjelerin tuwrı hám sawatlı anıqlama berb beriw uqıpı kiredi. Buǵan baylanıslı psixologlardıń metodikalardı biliwi, qollay alıwı hám tuwrı túsindirme bery alıwı úlken áhmiyetke iye.
Ólshewdiń arnawlı bir strukturası óz ishine tómendegi elementlerdi aladı :
1) biliw sub'ekti, arnawlı bir biliw maqsetlerinde ólshewdi ámelge asıradı ;
2) ólshew quralları, olar arasında insan tárepinen jasalǵan ásbap -úskeneler,
sonıń menen birge tábiy buyım hám processler de bolıwı múmkin;
3) ólshew ob'ekti, yaǵnıy ólshenerlik shama yamasa salıstırıwlaw ámeliyatın
qóllaw múmkin bolǵan qasiyet;
4) ólshew usılı yamasa usılı bolıp, ólshew ásbapları járdeminde
atqarılatuǵın ámeliy háreketler, operatsiyalar jıyındısınan ibarat bolıp, óz ishine
sonıń menen birge arnawlı bir logikalıq hám esaplaw ámeliyatların da aladı ;
5) ólshew nátiyjesi, atalǵan shamadan ibarat bolıp, tiyisli atlar yamasa
belgiler járdeminde ańlatpalanadı.
Ólshew anıqlıǵı mashqalası da empirik biliw usılı retinde sol sıyaqlı
ólshewdiń gnoseologik tiykarlarına tiyisli esaplanadı. Ólshew anıqlıǵı ólshew
processindegi ob'ektiv hám sub'ektiv faktorlar qatnasına baylanıslı boladı «Data Analizing», «Data predicting» sıyaqlı maǵlıwmatlardı analiz qılıw zamanagóy tarawlar kúsh menen turmısımızdıńǵa kirip kelip atırki, bul tikkeley psixologiyalıq izertlewlerde de óz hákisin tabıp atır.
Alınǵan maǵlıwmatlar menen islew, psixologiyalıq tadqoiqotlarda zamanagóy
komyuter programmalıq operatsiyaları arqalı nátiyjelerdi analiz qılıw kúnden kún rawajlanıp barıp atır. Mısal ushın SPSS dıń áwladları usınıs jetip atırǵan xızmetlerin psixolog izertlewshilerdińdiń jumısların talay jeńillestirip atır. SPSS programması «Statistical package for social scienses» yaǵnıy sociallıq pánler ushın statistikalıq paketi psixologiyalıq maǵlıwmatlardıń dáslepki klassifikaciyalaytuǵın statistikalıq bahaların esaplab beriw, korrelyatsion analizler ótkeriw, boljawlardıń áhmiyetin statistikalıq bahalaw,
maǵlıwmatlardı vizuallastırıw, qanalar usınıs qılıw hám basqa kóplegen
operatsiyalardı jetilisken atqaradı. Sonıń menen birge, Microsoft Excel vaSTATISTICA, ANOvA (analize of variance, dispersiyani analiz qılıw ) sıyaqlı programmalar dáslepki deskriptiv analizlerdi ámelge asırıw, korrelyatsion, regression hám basqa kóplegen «qog'oz hám qálem» usılında bir qansha waqtın alatuǵın processlerdi atqaradı.
Psixologiyada ólshewdi ámelge asırıwda, muǵdarlıq ózgerisler hádiyseń sapa ózgeriwine yamasa kerisinshe tásir kórsetiwin inabatqa aladılar.
Ólshewdiń ámelge asıwı hám qáliplesiwi tómendegi úsh aspekt arqalı keshedi:
a) ózgeriwshilerdiń muǵdarı yamasa ózgeriwshiler intervalı (tuwrı juwaplar
sanı hám qızıǵıwshılıqlar aralıǵı );
b) ayırım xodisalar chastotası (chastotalar qanshellilik kóp tákirarlanıwı,
hádiyseń kúshliligin ańlatadı );
c) hádiyseń intensivligi, kúshi hám ma`nisi.
Psixologiyada ólshewdiń eki tiykarǵı jóneliste qollanılıwı gúzetiledi.
Birinshisi psixofizik xodisalar, ekinshisi psixometrik xodisalar. Birinshisinde
eksperimental sharayatlarda fizikalıq stimullarni kórsetiw hám qóllawǵa urınıslar
sanınıń esaplanıwı (túrli salmaq ob'ektleri, dawıs hám jaqtılıqlardıń intensivligi).
Psixometrik jónelisler hulq atvor hám keshinmalarni bahalaytuǵın psixologiyalıq
modelli jaǵdayda úlgilerdiń psixologiyalıq testler hám izertlewlerde qollanılıwı.
Psixologiyada ólshewdiń úsh processda qollanılıwı gúzetiledi:
Birinshisi - ol yamasa bul jekeanlarning ayqın qálipleskenligine qaray,
psixolog insanlardıń hatti-háreketin bahalaydı. Bul jerde psixolog hulq-atvorning
qásiyetlerin ólshew esesinde sinaluvchilarning xarakterin bahalaydı.
Izertlewshi ol yamasa bul psixologiyalıq jaǵdaydıń bar ekenligin, shaxs tiplerin, bir shaxstıń ekinshisidan ayırmashılıǵın ólshew tiykarında bag'olaydi. Psixologiyalıq ólshew sinaluvchilarning bahası boladı.
Ekinshisi - psixolog ólshewdi sinaluvchiga júkletilgen wazıypası jol menende
qóllaw processinde ekinshisi sırtqı ob'ektlerdi, basqa adamlardı, sırtqı álemdiń
stimuli hám predmetin, óz jaǵdayın klasifikatsiyalashi, ranglashtirishi, bahalawı
múmkin. Bul jaǵday kóbinese stimullarning ólshewi retinde bahalanishi múmkin.
Bul jerde stimkul dep tar sheńber degi psixologiyalıq yamasa hulq-atvoriy jaǵdaylar emes, bálki keńlew mániste tushiniladi. Stimul astında barlıq shkalalastırılatuǵın ob'ektler tushiniladi.Úshinshiden, stimul hám sinaluvchilar qásiyetleri bir ólshew o'qi tiykarında bahalanadilar. Yaǵnıy insan hatti-háreketi hám oǵan tásir etiwshi faktorlar birgelikte, baylanıslılıqta hám baylanıslılıqta uyreniledi.