Psixologiyada ólshew dástúrleriniń tariyxı

1. 8. Ólshew shkalaları, ózgeriwshiler hám olardıń túrleri.
Hár bir anıqlanatuǵın sapalar hám belgiler málim bir shkalalarda olshenedi
hám bahalanadı. Shkala ólshew quralları bolıp, ing. “scale” tárezi degen mánisti
bildirip, olardıń tuwrı tańlanıwı izertlewdiń keyingi perspektivasın belgileydi.
Psixologiyalıq process, ózgeshelik, ob'ekt hám hádiyselerdi shkalalastırıw degende arnawlı bir qaǵıydalar tiykarında olardı sanlarǵa teńlestiriw túsiniledi. Bunda sanlardıń óz-ara qatnası bul sodisalar ortasındaǵı koefficientti sáwlelendiriwi kerek boladı.
Sanlar ol yamasa bul ózgesheliktiń modeli wazıypasın atqaradı. Sol jol menen
shkalalastırıw psixologiyani faktlarni suwretleytuǵın pánnen ayırım faktlarni aldınan búydew imkaniyatın beretuǵın pánge aylantıradı. Ólshew bul - ayırım qaǵıydalarǵa qaray, ob'ekt hám xodisalarga cifrlı forma beriliwi bolıp tabıladı. Izertlew ózgeshelikine qaray túrli ólshew shkalalarınıń túrlerin qóllaw múmkin.
S. Stivens tárepinen ólshew shkalalarınıń tórt tipi belgilengen:
1) nominativ shkala, atalıwlar shkalası ;
2) ordinal yamasa tártip shkalası ;
3) intervallar shkalası ;
4) koefficientler shkalası.
Nominativ shkala - bul (lot.) nomen - at, at degen mánisti ańlatadı. Bul
shkala óz atalıwına muwapıq klasifikatsiyalanadi. Bul shkala atalıwlar
shkalası dep da júritiledi. Atalıwlar shkalası muǵdarlıq jaǵdaylardı ólshemaydi.
Ol tek bir ob'ektti basqasınan, bir sub'ektti basqasınan ajıratıwda
qollanıladı. Atalıwlar shkalası ob'ekt hám sub'ektlerdi klasifikatsilash usılı bolıp tabıladı hám olardı kesteniń málim ketekshelerine jaylastırıw ushın qollanıladı. Mısal ushın, sport komandaların yamasa bir-biri intellektuallıq, intellektual, fizikalıq táreplerden bellashayotgan gruppalardı birin ekinshisidan ajıratıw ushın háripler, tımsallar menen taypalaydı.
Atalıwlar shkalasınıń eń ápiwayı kórinisi bul dixotomik shkala bolıp tabıladı. Bul
shkalada o'lchangan belgi alternativ dep aytıladı. Usı shkalada tek eki
variant boladı. Ekinen artıq alternativ bolmaydı. Mısal ushın : hayallar -er adamlar, shep qolda jazıwshılar -oń qolda jazıwshılar hám t.b. Dixotomik (grek.)
ikkilanish, ekige ajıratıw degen mánisti ańlatadı. Mısal ushın izertlewshi,
gruppada qızlar hám jigitlerdiń verbal qábiletin anıqlawshı bolsa, qızlardı “1”,
jigitlerdi “2” shártli nomerleri menen belgileydi. Olar toplaǵan ballardı shártli,
cifrlı belgiler tiykarında bólek gruppalastıradı. Atalıwlar shkalasınıń eń quramalı kórinislerinen biri, bul úsh yamasa odan kóp ketekshelerdi klasifikatsiyalash bolıp tabıladı. Mısal ushın, bir neshe gruppalardı atlar menen klassifikatsiyalash hám t.b.
Hár qanday ólshewdi baslawdan aldın, daslep barlıq ob'ektler, xodisalar
ataladı. Sonnan keyin, ólshewdiń muǵdarlıq sapaların bahalawǵa múmkinshilik
tuwıladı. Hár bir gruppalastırılgan ob'ektlerdi cifrlı, harfli belgileganimizdan
keyin, bul gruppalar kórsetken nátiyjelerdi ólshewshi shkalalardı qóllaw múmkin.
Atalıwlar shkalası, eń hálsiz shkala esaplanadı.
Tártip shkalasında - sinaluvchilar kórsetken nátiyjeler tártip menen
jaylastırıladı. Ol jaǵdayda kórsetkishler “bálent”, “past” kriteryaları tiykarında bahalanadı.
Mısal ushın, eń joqarıda ball alǵan oqıwshılar nátiyjeleri sanaq basınan
belgilenedi. Gruppada 15 kisi bolsa, tártip shkalası 1 den baslanıp, 15 de
juwmaqlanadı. Tártip shkalasına reńler shkalasın kirgiziw múmkin. Reńler
shkalası bul alınǵan nátiyjelerge qaray, bahalardıń joqarıdadan tómenge yamasa
kerisinshe bahalanıw tártibi bolıp tabıladı. Tártip shkalasında alınǵan nátiyjeler ortasındaǵı aralıq bahalar anıq emes. Mısal ushın : A kandidat -15 ball, B kandidat - 23 ball, S kandidat - 42 ball topladi. Kórip turǵanimizdek, ballar aralıǵinda qatań muǵdarlıq nizamlıq bar ekenligi joq, biraq anıq izbe-izlik bar. Tártip shkalası
muǵdarlıq shkala bolıp tabıladı. Mısal ushın, xızmetkerdiń yamasa baslıqtıń professional qásiyetleriniń ekspert bahaları (qánige tárepinen berilgen baha ) hám ózine bergen bahaları izbe-izlik tártibinde jaylastırıladı. Yamasa mısal ushın sinaluvchi turmıslıq qádiriyatlarınıń zárúrligiga qaray bahalawı kerek bolsa, ol, onıń ushın salıstırǵanda aktual bolǵan qádiriyatlardı tártip menen bahalaydı.
Intervallar shkalasında “úlken” hám «kichik» principleri úzliksiz
birliklerdiń anıq muǵdarın názerde tutadı. Intervallar shkalası ulıwma alǵanda,
talay kem qollanilib, onıń ushın tábiy esap bası joq ekenligi menen tariyplanadi.
Lekin, bul shkala áyne psixologiyada keń qollanıladı. Psixologiyada bir neshe
metodikalar nátiyjeleri intervallarda beriledi. Mısal ushın longityud metodikada
málim bir fenomen, xodisa yamasa psixolog itibarına iyelik etiw zat uzaq jıllar (20 -40 ) dawamında uyreniledi hám izertlew etiledi. Hár bes jıl aralıǵinda gúzetiletuǵın ob'ekttiń qásiyetleri belgilengenler etip barıladı. Bunda nátiyjeler intervallar shkalasında bahalanadı. Álbette bunda úyrenilip atırǵan ob'ekt sapaları muǵdarlıq hám sapa tárepten Arnawlı bir ózgerislerge júz tutadı. Áyne áne sol ózgerisler izertlewshi psixologlardı qızıqtiradi hám arnawlı bir jıllar intervalında ózgerislerge júz tutqan
sapalar xarakterlenedi.
Sonıń menen birge, vesklerning intellekt testinde sinaluvchilar qolǵa kirgizgen ballar
hár 10 ball intervalında klassifikatsiyalanganligi barlıqǵa málim.
1 dáreje - 69 hám tómen
2 dáreje -79 -70
3 dáreje - 89 -90
4 dáreje - 90 -109
5 dáreje - 110 -119
6 dáreje - 120 -129
7 dáreje - 130 hám joqarıda.
Biraq usı shkalanıń kemshilikleri de bar. Kórsetkishlerdiń
baslanǵısh hám tawısıw ma`nisi anıq emes. Bul mashqala tekǵana usı metodikada,
bálki kóplegen interval shkalalarında gúzetiliwi múmkin. Kópshilik jaǵdaylarda,
intervallar shkalasında o'lchangan bahalar normal bólistiriliwdiń sigma
principleri tiykarında qurıladı. Koefficientler shkalası - eń kúshli shkala. Ol bir ólshenip atırǵan ob'ekt etalon,
birlik retinde qabıl etilgen basqasınan neshe márte úlken (kishi) ligini
ólshew imkaniyatın beredi. Koefficientler shkalaları ushın esaptıń tábiy bası (nol )
bar. Shkalalar arasında koefficientler shkalasında nol absolyut bahaǵa iye.
Psixologiyalıq izertlewlerde nol úyrenilip atırǵan ózgesheliktiń ulıwma ámeldegi
emesligin ańlatadı. Koefficientler shkalası menen derlik barlıq fizikalıq shamalar -
sızıqlı ólshemler, maydanlar, kólemler, tok kúshi, quwat hám sol sıyaqlılar olshenedi.
Koefficientler shkalasında ob'ekt hám sub'ektlerdiń ólshenerlik qásiyetleri
proportsionallıǵına qaray klassifikatsiyalanadi. Shkalada ob'ektler bir-birine
proportsional bolǵan nomerler menen belgilenedi. Koefficientler shkalası natural sanlar shkalasına analogik esaplanadı. Bul shkalada sanlar ústinde barlıq arifmetik
ámellerdi orınlaw múmkin. Mısalı, gruppa daǵı shaxslararo dawlardı sanaw
Múmkin. Eger A gruppada dawlar 16, B gruppada5 daw bolǵan bolsa, ol halda
búydew múmkin, birinshi gruppada ekinshisine salıstırǵanda 3, 2 ret kóp daw júz
bolǵan. Baslanǵısh maǵlıwmatlardı ol yamasa bul tipida qanday ózgertiwler qóllaw múmkin? Basqa sóz menen aytqanda, qanday jaǵdayda maǵlıwmatlardı bıyt shkaladan basqasına tiyisli tártipte ótkeriw múmkin? Bul mashqala ólshewler
teoriyasında adekvatlılıq mashqalası atınıń aldı.
Adekvatlılıq mashqalasın sheshiw ushın shkalalar hám olarda jol qoyıw
múmkin bolǵan ózgertiwler óz-ara baylanıslılıǵı uyreniledi. Sebebi baslanǵısh
ozgaruvchilarga qayta isley alayotganda qálegen operatsiyanı orınlaw múmkin emes.
Mısalı, ólshewdiń ámelge asırılıwı tártip shkalasında bolǵan bolsa alınǵan
bahalar ústinde ortasha arifmetik bahanı anıqlap bolmaydı. Ulıwma juwmaq
tómendegishe - mudam salıstırǵanda kúshli shkaladan hálsiz shkalaǵa ótiw múmkin, biraq bunıń hákisin orınlawdıń ılajı joq (mısalı, koefficientler shkalasında alınǵan ólshemler tiykarında tártip shkalasında ballı bahalar qurıw múmkin, biraq teris operatsiya etip bolmaydı ).
Shkalalardı hám soǵan uyqas túrde ólshew nátiyjelerin eki gruppaǵa ajıratıw
múmkin:
1. Metrik bolmaǵan shkalalar - nominativ hám tártipli shkalalar. Olar ústinde
matematikalıq ámellerdi (qosıw, ayırıw ) atqarıp bolmaydı (bunıń mánisi joq ).
2. Metrik shkalalar - interval (aralıqlı ) hám salıstırmalı shkalalar. Olar menen
matematikalıq ámeller orınlaw múmkin.
Psixologiyada ólshenerlik belgiler vapsixologik xodisalar - belgiler hám
ózgeriwshiler dep ataladı. Bunday belgilergatopshiriqni orınlaw waqıtı, tınıshsızlıq dárejesi, intellekt kórsetkishleri, agressiya dárejeleri, baylanıschanlik, sotsiometrik poziciyava t.b. kiredi.
Belgiler hám belgiler óz-ara baylanıslılıqta qollanılıwı múmkin. Olar
ulıwma kórsetkishler esaplanadı. Geyde olardıń ornında kórsetkishler hám
dárejeler isletiledi. Mısal ushın : verbal intellekt kórsetkishi, qatańlıq dárejeleri
hám t.b. kórsetkishler hám dárejeler túsinigi, úyrenilip atırǵan belgi muǵdarlıq
ólsheniwi múmkin. Sebebi olarǵa«past», «baland», «o'rtacha» degen sapalar tán.
Mısal ushın intellektning joqarıda dárejesi, tınıshsızlıqtıń tómen dárejeleri.
Psixologiyalıq izertlewlerde, sinaluvchilardan alınatuǵın individual nátiyjeler
geyde «kuzatuvlar», «kuzatilgan bahalar», «variantlar», «datalar» yamasa
«individual kórsetkishlar» dep da júritiledi.
Psixologiyalıq ózgeriwshiler tosınarlı bahalar esaplanadı. Sebebi aldınan
olar qanday áhmiyetke egabo'lishi málim emes. Izertlewlerdato'g'ri saylanǵan metodlar járdeminde qolǵakiritilgan ballar, nátiyjeler, maǵlıwmatlar statistikalıq noqatyi názerden ózgeriwshiler boladı.
Izertlew metodikasın tańlawdan aldın eksperimentator neni úyreney atırǵanı,
alınǵan nátiyjediń ámeliy wazıypası talaplarına uyqas kela alıwın oyda sawlelendire alıwı
kerek boladı. Birinshi náwbette bul metoddıń validligi, isenimliligi hám
ob'ektivligini tastıyıqlaw ushın zárúr boladı. Metodikadıń validligi degende onıń
izertlew predmetine adekvatlıǵı (sáykesligi) túsiniledi. Muǵdarlıq validlik bul
metodika nátiyjeleri menen sırtqı ólshewlerdiń óz-ara baylanısın anıqlawda kórinetuǵın boladı. Mısalı, tálimdiń tabısı - oqıwshınıń intellektuallıq rawajlanıwı
menen baylanıslı boladı. Sonıń ushın da sırtqı ólshew retinde onıń
ózlestiriwin alıw múmkin. Aytaylik, studentlerdiń intellektual rawajlanıwın úyreniw ushın olardıń social qásiyetleri hám ózlestiriw bahası ortasında unamlı baylanıs ámeldegi bolsa, qollanılǵan metodika validlikka iye boladı.

Qadaǵalaw sorawları :

1. Psixologiyalıq izertlewlerde dáslepki ólshewler qashannan baslap qollanılǵan?
2. Social boljawlardı hám shamalardı qanday tekseriw múmkin?
3. Psixologiyalıq izertlewlerdanarsava xodisalar qanday olshenedi?
4. Filosofiyavapsixologiya pánleridasifat vamiqdor túsinikleriniń óz-ara
baylanıslılıǵın qanday anıqlama beriw múmkin?
5. Házirgi zaman pánidavapsixologiyada ólshew túsinigi.
6. Psixofizik maǵlıwmatlardıń tuwrılıǵı qanday tekseriledi?
7. Shaxs qásiyetleriniń baylanıslılıǵı vabog'liqligi ne?
8. Dispersiyani anıqlaw usılları qashan vakim tárepinen islep shıǵılǵan?
9. Sapa vamiqdor túsiniginiń óz-arabog'liqligini qanday anıqlama beriw múmkin?
10. Ólshew usılın gnesologik tiykarlash ne?
11. Eklektikanima?
12. Kvantifikatsiya degendenimani túsinesiz?
13. Psixologiyada ólshew neshe processda qollanıladı?
14. Muǵdar hám sapa kórsetkishleri ne?
15. Ólshew degende neni túsinesiz?
16. Psixologiyada dáslepki izertlewler qaysı ilimpazlar atları menen baylanıslı?
17. Matematikalıq statistika ne?
18. Qvantifikatsiya ne?
19. Ekstensiv rawajlanıw ne?
20. Xarakteristikalaytuǵın statistika ne?
21. Tańlanmaning reprezentativligi qanday belgilenedi?
22. Bas kópshiligilik degende neni tusunasiz?
23. Metrik hám metrik bolmaǵan shkalalarǵa mısallar keltiriń.
24. Koefficientler shkalasınıń ústinlik tárepleri haqqında gápiring?
25. Intervallar shalasi hám Tártip shkalası bir-birinen qanday parıq etedi?
26. Psixologiyalıq izertlewlerde ózgeriwshiler dep nege aytıladı?
27. Chastota dep nege aytıladı?