Psixologiya fani predmeti va vazifalari Psixologiyaning tarixan shakllanishi va rivojlanishi

65- savol. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz hayol turlarining farqi va ta’rifi


Хаёл яратган образларининг мазмуни жихатдан тасаввур хаёл ва ижодий хаёлга булинади. Тасаввур хаёл деб хозир ёки утмишда булган булсада, лекин хали бизнинг тажрибамизда учрамаган ва биз идрок килмаган нарса ва ходисалар тугрисида тасаввур ва образлар яратишдан иборат булган хаёл турига айтилади. Укувчилар билимиларни узлаштиришда тасаввур хаёл образларидан кенг
фойдаланадилар. Чунки укитувчининг тарих, география, адабиёт материалларини гапириб, тасвирлаб бериши асосида укувчилар у нарсаларнинг образларини куз олдиларига келтирадилар ва узлаштирадилар.
Ижодий хаёл деб бизнинг тажрибамизда булмаган ва вокеликнинг узида хам
учрамаган нарса ва ходисалар хакида тасаввур ва образлар яратишдан иборат булган хаёл турига айтилади. Ижодий хаёл туфайли санъат, адабиёт, техника сохаларида янгиликлар яратилади. Чунки ижодий хаёл образлари тамоман янги, оригинал образлар булади. Ижодий хаёлнинг узига хос хусусияти шундаки, аввало яратилаётган образ хакикатда йук, бирон янги образ булади. Сунгра жамиятнинг ёки шу кишининг эхтиёжлари шу образнинг яратилишига кишини рагбатлантиради. Ижодий хаёл сузларда ва моддий нарсаларда гавдалантирилади. Орзу ва ширин хаёл суришлар ижодий хаёлнинг алохида турларидир. Орзу ижодий хаёлнинг келажакка каратилган фаолиятидир. Демак, у оркали истикбол образлари яратилади. Хаёл узининг пайдо булишига кура ихтиёрсиз ва ихтиёрий булади. Ихтиёрсиз хаёлда олдиндан белгиланган максад булмайди, унда ирода фаол иштирок этмайди, образлар уз-узидан пайдо булади.
Ихтиёрсиз хаёл аввало шу пайтда кондирилмаган эхтиёж туфайли хосил
булади. Масалан, киши чулу-биёбонда кетаётиб каттик чанкаса, унинг куз олдига водапровод, булок, арик сувларининг образи келаверади.
Ширин хаёл суриш ва орзу хам ихтиёрсиз вужудга келади. Кечаси ухлаб
ётгандаги туш куриш туфайли хилма-хил образларнинг куз олдимизга келиши хам ихтиёрсиз хаёл материалларидир. Ихтиёрий хаёл суришда киши олдига куйган максади асосида хаёл суриб, атайлаб образлар яратади. Масалан, ёзувчининг янги асар яратишида сурган хаёллари ихтиёрий хаёлдир. Умуман олганда, санъат асарларининг барчаси ихтиёрий хаёл натижасидир.
Ихтиёрий хаёл бировларнинг турткиси, топшириги билан хам вужудга келиши
мумкин.
66- savol. Xayol va ixtiyorsiz xayol asoslari


Хаёл яратган образларининг мазмуни жихатдан тасаввур хаёл ва ижодий хаёлга булинади. Тасаввур хаёл деб хозир ёки утмишда булган булсада, лекин хали бизнинг тажрибамизда учрамаган ва биз идрок килмаган нарса ва ходисалар тугрисида тасаввур ва образлар яратишдан иборат булган хаёл турига айтилади. Укувчилар билимиларни узлаштиришда тасаввур хаёл образларидан кенг
фойдаланадилар. Чунки укитувчининг тарих, география, адабиёт материалларини гапириб, тасвирлаб бериши асосида укувчилар у нарсаларнинг образларини куз олдиларига келтирадилар ва узлаштирадилар.
Ижодий хаёл деб бизнинг тажрибамизда булмаган ва вокеликнинг узида хам
учрамаган нарса ва ходисалар хакида тасаввур ва образлар яратишдан иборат булган хаёл турига айтилади. Ижодий хаёл туфайли санъат, адабиёт, техника сохаларида янгиликлар яратилади. Чунки ижодий хаёл образлари тамоман янги, оригинал образлар булади. Ижодий хаёлнинг узига хос хусусияти шундаки, аввало яратилаётган образ хакикатда йук, бирон янги образ булади. Сунгра жамиятнинг ёки шу кишининг эхтиёжлари шу образнинг яратилишига кишини рагбатлантиради. Ижодий хаёл сузларда ва моддий нарсаларда гавдалантирилади. Орзу ва ширин хаёл суришлар ижодий хаёлнинг алохида турларидир. Орзу ижодий хаёлнинг келажакка каратилган фаолиятидир. Демак, у оркали истикбол образлари яратилади. Хаёл узининг пайдо булишига кура ихтиёрсиз ва ихтиёрий булади. Ихтиёрсиз хаёлда олдиндан белгиланган максад булмайди, унда ирода фаол иштирок этмайди, образлар уз-узидан пайдо булади.
Ихтиёрсиз хаёл аввало шу пайтда кондирилмаган эхтиёж туфайли хосил
булади. Масалан, киши чулу-биёбонда кетаётиб каттик чанкаса, унинг куз олдига водапровод, булок, арик сувларининг образи келаверади.
Ширин хаёл суриш ва орзу хам ихтиёрсиз вужудга келади. Кечаси ухлаб
ётгандаги туш куриш туфайли хилма-хил образларнинг куз олдимизга келиши хам ихтиёрсиз хаёл материалларидир. Ихтиёрий хаёл суришда киши олдига куйган максади асосида хаёл суриб, атайлаб образлар яратади. Масалан, ёзувчининг янги асар яратишида сурган хаёллари ихтиёрий хаёлдир. Умуман олганда, санъат асарларининг барчаси ихтиёрий хаёл натижасидир.
Ихтиёрий хаёл бировларнинг турткиси, топшириги билан хам вужудга келиши
мумкин.


67- savol. Tafakkurda analiz va sintez jarayonlari

Tafakkur jarayoni insonning bilishga boʻlgan ehtiyojlari, tevarak-atrofdagi olam va turmush toʻgʻrisidagi oʻz bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilish sababli vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkuri-obyektni anglashi, bilishi tafakkur jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam oʻzi idrok qilayotgan narsalar toʻgʻrisida fikr qiladi. Shuning uchun tushunchalar narsalarning butun bir sinfi, turkumi toʻgʻrisida fikr qiladi, yaʼni bular tafakkurning obyekti boʻladi. Bir narsaga tayanmagan quruqdan quruq tafakkur boʻlishi mumkin emas.

Analiz, sintez, taqqoslash, abstraksiyalash va umumlashtirish, tasniflash va tizimga solish aqliy operatsiyalarning asosiy turlaridir. Analiz – shunday bir tafakkur operatsiyasidirki uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan xususiyatlarini tahlil qilamiz. Analiz jarayonida butunning uning qismlariga va elementlariga boʻlgan munosabati aniqlanadi. Tahlil obyektlari amalda ajratib boʻlmaydigan elementlarga yoki belgilarga boʻlishda ifodalanishi mumkin. Allomalarimizning taʼkidlashicha, maymunning yongʻoqni chaqishining oʻziyoq boshlangʻich, oddiy analizdir. Oʻquvchi va talaba yoshlar turmushda va va dars jarayonida analiz yordami bilan koʻpgina ishlarni amalga oshiradilar, topshiriqlar, misol va masalalarni yechadilar. Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni inson tomonidan oʻzlashtirib olish analizdan boshlanadi. Dars jarayoni vaqtida tafakkurning analiz qilish faoliyati katta oʻrin tutadi. Chunonchi, savodga oʻrgatish nutqni tahlil qilishdan, gapni soʻzlarga, soʻzlarni boʻgʻinlarga, boʻgʻinlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik masalani yechish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha maʼlum sonlarni topishdan boshlanadi. Agarda inson oldiga avtomashina motorining tuzilishini bilish vazifasi qoʻyilsa, u holda bu topshiriqni hal qilish u motorni ayrim qismlarga ajratib, har bir qismni oʻz navbatida alohida olib tekshirish lozim boʻladi va hokazo.
Sintez – shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, biz narsa va hodisalarning analizda boʻlingan, ajratilgan ayrim qismlarini, boʻlaklarini sintez yordami bilan fikran va amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va hodisalarning qismlari va boʻlaklarini bir butun qilib qoʻshishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi taʼrifdan koʻrinib turibdi. Analiz aqliy boʻlgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, birinchi sinf bolasi oʻz harf xaltasidagi keltirilgan harflardan foydalanib, boʻgʻin, boʻgʻinlardan soʻz, soʻzlardan gap, gaplardan qisqa axborot, undan esa hikoya tuzadi.
Analiz va sintez oʻzaro bevosita mustahkam bogʻlangan yagona jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilinmagan boʻlsa, uni sintez qilib boʻlmaydi, har qanday analiz predmetlarni narsalarni bir butun holda bilish asosida amalga oshirilishi lozim.
Taqqoslash – shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, bu operatsiya vositasi bilan obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga oʻxshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi.
XIX-XX asrlarda yashagan olim K.D.Ushinskiy taqqoslash jarayoni borasida quyidagilarni taʼkidlagan: “Agar siz tabiatni bir narsasini ravshan tushunib olishni istasangiz, uning oʻziga juda oʻxshash boʻlgan narsalardan tafovutini topingiz va uning oʻzida juda uzoq boʻlgan narsalar bilan oʻxshashligini topingiz. Ana shunda siz shu narsaning eng muhim belgilarini payqab olasiz, demak shu narsani tushunib olasiz”.
Narsa va hodisalar oʻrtasidagi oʻxshashlik yoki farqni, teng yoki tengsizliklarni, ayniyat yoki ziddiyatlarni aniqlashdan iborat boʻlgan fikr yuritish operatsiyasi, bilishning dastlabki va zarur vositasi boʻlib hisoblanadi. Ajdodlarimiz taqqoslashning taʼlimdagi roli toʻgʻrisida shunday fikrlarni bildirgan edi. Taqqoslash har qanday tushunishning va har qanday tafakkurning asosidir. Olamdagi narsalarning hammasini taqqoslab koʻrish yoʻli bilan bila olmasak, boshqa yoʻl bilan bila olmaymiz, agar biz hech narsa bilan solishtirishimiz va farqini bilib olishimiz mumkin boʻlmagan biron bir narsaga duch kelganimizda edi, u holda biz shu narsa toʻgʻrisida hech qanday fikr qila olmagan boʻlar edik.