Psixika va uning evolyutsiyasi Asosiy savollar

5. Ko’nikma va malakalar. 
Psixologiya fanida harakatlar anglanilgan yoki anglanilmagan tarzda amalga oshirilishi 
k o’zatiladi. Harakatni bajarishda ong borgan sari kamroq ishtirok etishi tufayli ishni amalga 
oshirish avtomatlasha boshlaydi, ayrim mayda-chuyda qismlarga nisbatan e’tibor (nazorat) 
kamayadi. Shuning uchun inson faoliyatida maqsadga yo’naltirilgan sa’i-harakatlarni ijro etish 
va boshqarishning muayyan darajada avtomatlashuvi malaka deyiladi. Inson faoliyati odamlarga 
xos bo’lgan har xil ehtiyojlar asosida y o’zaga keladi. Faoliyatning o’zi ehtiyojlarni qondira 
oladigan yo’l hamda vositalarni izlash va shuning bilan birga, ehtiyojni qondiradigan 
harakatlardan iborat bo’ladi. Faoliyatning asosiy turlari - mehnat, o’yin va o’qishdan iboratdir. 
Faoliyatning istalgan turi odamda tegishli ko’nikma va malakalar bilan amalga oshiriladi. 
Ko’nikma - shunday aqliy hamda jismoniy harakatlar, usullar va yo’l-yo’riqlardan iboratki, bular 
yordami bilan maqsadga erishiladi yoki ayni bir faoliyat amalga oshiriladi. Masalan, ayrim 
harflarni yozish usullari, ko’paytirish va bo’lish usullari, boltani ushlash va mix qoqish yoki 
temirni toblashda bolg’a urish usullari shular jumlasidandir. 
Ko’nikmalarni bilim bilan aralashtirish yaramaydi. Albatta, har qanday ko’nikma bilim 
bo’lishini taqozo etadi. Lekin bilimning ko’nikma bilan bog’liq bo’lishi shart emas. Masalan, 
tarix, geografiya va adabiyotshunoslikka doir bilimlar shular jumlasidandir. 
Bilimlar, asosan, voqelik to’g’ri aks ettiriladigan hukm va mulohazalarda ifodalanadi. 
Ko’nikmalar esa, ko’proq aqliy yoki jismoniy harakatlarda ifodalanadilar. Ko’nikmalar 
oldindan belgilangan maqsadga mos bo’lishi lozim. Har qanday ko’nikma ayrim harakatlarning 
to’la va aniq bo’lishini talab etadi. Bolg’achani sopidan to’g’ri ushlay bilmaslik va bolg’a 

---

urishda qo’lning noto’g’ri harakat qilishi mix qoqa bilmaslikni ko’rsatadi. Bunda o’quvchi 
bolg’acha bilan qanday qilib mix qoqilishini bilishi va hatto gapirib berishi mumkin. 
Bilimlarga odatlanmagan hech qanday ko’nikma bo’lishi mumkin emas. To’g’ri yozish 
uchun grammatika qoidalarini bilish shart. Shu bilan birga, ko’nikma hosil qilish uchun o’quvchi 
tegishli natijalarga erishtiruvchi to’g’ri usullarni ham bilishi lozim. Shuning uchun o’qituvchi 
yozishga o’rgatar ekan, ruchkani qanday qilib to’g’ri ushlashni, daftarning qanday holatda 
turishini, yozishda ruchkani qanchalik bosish kerakligini va shu kabilarni ko’rsatadi. 
Ko’nikmalar murakkablik darajalari jihatidan ham bir-biridan farq qiladi. Ko’nikma oddiy 
yoki murakkab bo’lishi mumkin. Masalan, harf-larning elementlaridan chiziqcha yoki aylana 
yozish oddiy ko’nikma bo’lsa, butun bir so’zlarni yozish murakkab ko’nikmadir. 
Ninaga ip taqish va tugmacha chatish — oddiy uquvdir, lekin xuddi shu nina bilan ko’ylak 
yoki kostyum tikish - murakkab uquvdir. Odamning hayotida ko’nikmalarning ko’pi malakalar 
tarzida namoyon bo’ladi. Har qanday malaka ko’nikmadir, lekin har qanday ko’nikmani malaka 
deb bo’lmaydi. Faqat avtomatlashgan ko’nikmagina malaka deb ataladi. Malakalar, odatda, ongli 
faoliyatdan, ya’ni mehnat faoliyatlaridan ajralgan holda namoyon bo’lmaydi. 
Malakalar avtomatlashish darajasi jihatidan o’zaro farqlanadilar. Masalan, kalligrafik 
(chiroyli) yozuvda avtomatlashish juda katta ahamiyatga eea, o’qish uslubida esa avtomatlashish 
bilan birga har doim onglilik ham talab etiladi. Malakalar avtomatlashgan harakatlar sifatida 
o’qish jarayonida ham, inson faoliyatining barcha turlarida ham katta ahamiyatga egadirlar. 
Ko’nikma va malakalarning turlari. 
Ko’nikma va malakalar uch turga bo’linadi: ta’lim, unumli mehnat va sport sohasiga doir 
ko’nikma hamda malakalar. 
Ta’lim sohasiga doir ko’nikma va malakalar: Maktabdagi o’qishning hamma bosqichlarida 
har bir predmetni o’zlashtirish bilan birga, bir qator o’quv malakalarini egallash ham talab 
etiladi. O’qish jarayonida o’quvchilar dastavval yozish, o’qish va hisoblash ko’nikmasi hamda 
malakasi hosil qilishlari kerak bo’ladi. Bu ko’nikma va malakalar dastlabki, ya’ni boshlang’ich 
ko’nikma va malakalar hisoblanadi. Keyinchalik, ana shular asosida orfografiya va matematika 
sohasida murakkab ko’nikma va malakalar hosil qilinadi. 
Ta’limiy ko’nikma va malakalar hosil qilishda o’quvchilarning aqliy faoliyatlari, ayniqsa, 
katta o’rin tutadi. Bunday ko’nikma va malakalar hosil qilish jarayonida o’quvchilar juda ko’p 
narsalarni k o’zatishlari, o’ylab ko’rishlari, eslarida olib qolishlari va tasavvur etishlari lozim 
bo’ladi. 
Juda ko’p ta’limiy ko’nikmalarda, ayniqsa, orfografiya va matematika sohasidagi 
ko’nikmalarda qilinadigan ish, asosan, aqliy mehnatga ega bo’ladi. Lekin bir qator ta’limiy 
ko’nikma va malakalarda (masalan,
yozish, chizmachilik, rasm kabilarda) muskul harakatlari ham asosiy rol o’ynaydi. 
Ta’limiy ko’nikma va malakalarning tarkib topishi zo’r diqqat va iroda talab etadi. 
Unumli mehnatga doir ko’nikma va malakalar: Unumli mehnatga oid (texnikaviy) 
ko’nikmalar va malakalar, asosan, harakat a’zolari bilan bog’liq ko’nikma va malakalardir. 
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar maktab o’quv ustaxonalarida yog’och va metallni 
ishlash jarayonini o’rganish va fizika, kimyo, tabiiyot hamda boshqa fanlardan amaliy vazifalarni 
bajarishlari jarayonida birmuncha murakkabroq mehnat ko’nikma va malakalari hosil qiladilar. 
Yuqori sinf o’quvchilari ishlab chiqarish ta’limi jarayonida va korxonalarda o’tkaziladigan 
ishlab chiqarish amaliyoti davomida texnikaga oid ko’nikma va malakalar orttiradilar. 
Ishlab chiqarish mehnatiga doir ko’nikma va malakalar ko’proq muskul harakatlarida, 
asosan, qo’l harakatlarida, ba’zan esa qo’l va oyoqning birgalikda qiladigan harakatlarida 
ifodalanadi. 
Duradgorlik ustaxonalarida orttirilgan qo’l harakatlariga doir ko’nikmalarning misoli 
tariqasida arralash, qirqish va randalash kabilarni ko’rsatish mumkin. Metallga qo’l bilan ishlov 
berishda urish harakatlari (zubilo bilan chopish yoki kesish va temir qirqadigan arrani bosish) 
katta rol o’ynaydi. Bolg’a yoki boshqa asbob bilan ishlayotgan odamning qo’li tobora ortib 

---

boruvchi tezlik bilan harakat qiladi. Bunda urish harakati ishlanayotgan narsadan qat’iy nazar 
tezlashib boradi. Shuning uchun urish harakatida mo’ljalga tushirish birinchi o’rinda turgan 
maqsaddir.
Sport ko’nikma va malakalari: O’quvchilar jismoniy tarbiya ko’nikmalari va 
malakalarini egallashlari davomida tezlik hamda baquvvatlik, moslashgan harakatlar va 
chaqqonlik kabi sifatlarga ega bo’lgan har turli muskul harakatlarini hosil qiladilar. Saflanish 
usullari hamda gimnastik tarzda qayta saflanish, tirmashib chiqish va oshib tushish, sakrash,
yurish va yugurish, irg’itish, to’siqlarni engib o’tish va shuning kabi harakatlar ana shular 
jumlasidandir. 
Maktabdagi jismoniy tarbiya mashg’ulotlari o’quvchilarni jismoniy jihatdan har 
tomonlama taraqqiy qilishlariga, ularning badan tarbiyasiga, ayrim sport turlarining texnikasini 
egallashlariga va shuning bilan birga maktabdagi turli sinflarda jismoniy tarbiyadan 
o’tkaziladigan mashg’ulotlarning mazmuni va metodlari o’quvchilarning yosh xususiyatlariga 
hamda ularning jismoniy imkoniyatlariga mos bo’lishi kerak.
Ko’nikma va malakalar hosil bo’lishning nerv-fiziologik asosi shartli reflekslardir. Har 
bir malaka va har bir odat, o’z fiziologiyasi asosiga ko’ra, shartli refleks bog’lanishlari 
sistemasidan iborat.
Malaka va ko’nikmalar hayvonlarda ham hosil bo’ladi. Hayvonlarda malaka va 
ko’nikmalar ularning ehtiyojlariga, yashash sharoitiga bog’liq holda, taqlid yo’li bilan va 
shuning bilan birga, odamlar tomonidan o’rgatish yo’li bilan hosil bo’ladi. Hayvonlarda malaka 
va ko’nikmalar birinchi signal sistemasi doirasidagi bog’lanishlar asosida vujudga keladi. 
Odamda malaka va ko’nikmalarning hosil bo’lishida birinchi signal sistemasi bilan o’zaro 
munosabatda bo’lgan ikkinchi signal sistemasi ko’proq ahamiyatga egadir.