Psixika va uning evolyutsiyasi Asosiy savollar

4. Hayvonlarning individual va intellektual xatti-harakatlari. 
Hayvonlarning instinktlari. Instinktlar hayvonlarning o’z ehtiyojlarini qondirish uchun 
qiladigan murakkab tug’ma harakatlaridir. Masalan, ko’p qushlar juda ustalik bilan in yasar 
ekan, material (cho’p-xas, loy) tanlash va inni pishiq qilib qurish yo’lida xilma-xil harakatlarni 
bajaradi. Hayvonlarning biologik ehtiyojlariga qarab, ularning instinktiv harakatlarini quyidagi 

---

turlarga bo’lish mumkin; ovqatlanish instinkti, saqlanish instinkti, nasl qoldirish instinkti va poda 
(to’da) bo’lib yashash instinkti. 
Ovqatlanish instinkti. Bu instinkt hayvonning o’zi uchun zarur ovqat qidirib topish, ovqat 
g’amlash va shu kabi harakatlarida zohir bo’ladi.
Saqlanish instinkti. Bu instinkt hayvonlarning dushmandan saqlanish tug’ma usullarida va 
dushmanga hujum qilish qobiliyatidan tashkil topadi.
Nasl qoldirish instinkti. Bu instinkt jumladan, ota-onalik instinkti sifatida yaqqolroq 
ko’rinadi. Hayvonlar o’z bolalarini parvarish qilish tug’ma mahoratiga ega bo’lib, u naslining 
kelajagi haqida katta g’amxo’rlik qiladi.
Poda (to’da) bo’lib yashash instinkti. Bu instinkt hayvonlarning turli usullar bilan o’zaro 
aloqa qilishida va xilma-xil shaklda birgalashib yashashida paydo bo’ladi. Hayvonlarning ba’zi 
turlari, asosan, o’txo’r va sut emizuvchi hayvonlar doimo to’da bo’lib yashaydi, hayvonlarning 
boshqa turlari, asosan, yirtqich hayvonlar esa o’ziga o’xshash hayvonlar bilan vaqt-bevaqt 
birgalashib yashaydi. Hasharotlar galasi, qushlar galasi, sut emizuvchilar to’dasi hayvonlarning 
poda (to’da) bo’lib yashash shakllaridir. 
Instinktlarning nerv-fiziologik asosi shartsiz reflekslardir. I.P. Pavlov ta’limotiga ko’ra, 
instinktlar shartsiz reflekslarning o’ziyu, lekin ancha murakkab turidir. Instinktlar — bir qancha 
shartsiz reflekslardan iborat bo’lgan reflekslar zanjiridir. Instinktlarning qanday paydo 
bo’lganligini birinchi marta Ch. Darvin tushuntirib berdi.
Hayvonlarning ko’nikmalari. Ko’nikma — hayvonlarning individual hayoti davomida 
paydo qiladigan harakatlaridir.M: o’rgangan it qo’l o’zatilsa, oldingi oyog’ini beradi; it eshikni 
oyog’i yoki tumshug’i bilan ochadi, «o’yinga tushadi», keyingi oyoqlari bilan tikka yuradi, ot 
aravaga kiradi va hokazo. Bunday harakatlar ko’nikmalar deb ataladi. Hayvon instinktiv 
harakatlar yordami bilan qanday ehtiyojlarini qondirsa, hosil qilingan ko’nikma yo’li bilan ham 
o’sha ehtiyojlarini qondiradi. Itning «o’yinga tushishi» yoki «oldingi oyoqlarini berishi» uning 
ovqat olishiga yordam beradigan harakatlardir. Hayvonlarning ko’nikmalari shartsiz reflekslar, 
instinktlar asosida, ilgari hosil bo’lgan shartli reflekslar asosida vujudga keladi 
Ko’nikmalar hayvonning biron ehtiyojini qondirishga yordam beradigan yangi (instinktiv 
harakatlardan o’zgacha) harakatlarni qayta-qayta takrorlash yo’li bilan vujudga keladi. 
Ko’nikmaning nerv-fiziologik mexanizmi shartli refleksdir.