Psixika va uning evolyutsiyasi Asosiy savollar

3. Ong va uning taraqqiyoti 
Ong psixikaning eng yuksak darajasi bo’lib, u faqat insongagina xosdir.Ong inson 
psixikasining eng yuksak formasi hamdir. Ong ijtimoiy tarixiy sharoitda odam mehnat 
faoliyatining tarkib topishi hamda til yordamida boshqa odamlar bilan doimiy munosabatda 
bo’lishi natijasida paydo bo’ladi. Ong ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. 
Ongning bir qator xarakteristikasi bo’lib, ular qo’ydagilardir: 
1.Ongning birinchi xarakteristikasi-atrof-muhit voqea hodisalarini anglash bo’lib 
hisoblanadi. Ongning strukturasiga insonning bilish jarayonlari kiradi. Inson ana shu bilish 
jarayonlari yordamida o’z bilimlarini doimo boyitib boradi. 
2. Ongning ikkinchi xarakteristikasi- sub’ekt bilan ob’ekt o’rtasidagi farqlilikni 
anglash,ya’ni odam “men” degan tushuncha bilan “mendan boshqa” degan tushunchani anglab 
etishdir. 
3. Ongning uchinchi xarakteristikasi- ong yordami bilan odamning maqsad ko’zlash 
faoliyati ta’min etiladi.Faoliyat maqsadlarini yaratish ongning funktsiyasiga kiradi. 
4. Ongning turtinchi xarakteristikasi- odamning muayan munosabatlari ongning tarkibiy 
qismiga kirishidir. 
Ong jamiyat mahsuli bo’lib, faqat insongagina xosdir. Hayvonlarda ong bo’lmaydi. 
Psixikaning quyi darajasi ongsizlik xolatini tashkil etadi. Ongsizlik ham psixik hodisa bo’lib, 
voqelikni shunday aks ettirish formasidirki, bunda qilinayotgan ishlarga hisobot berilmaydi, ish 
harakatlar qaerda va qancha bajarilayotganini anglash xususiyati yo’qoladi, xulq atvorni nutq 
orqali boshqarish bo’ziladi. Ongsizlik holatiga quyidagi psixik hodisalarni kiritish mumkin: uyqu 
holatidagi hodisalar, ya’ni tush ko’rish; sezilmaydigan lekin haqiqatdan ham ta’sir qiladigan 
javob reaktsiyalari; kasal odam psixikasida y o’zaga keladigan patologik o’zgarishlar va 
boshqalar. 
2. Seskanuvchanlik psixikaning sodda shakli ekanligi va uning paydo bo’lishi. 
Yuqorida ko’rsatilganidek, psixika organik hayotning taraqqiyoti jarayonida paydo 
bo’lgan. Organik materiyaning anorganik materiyadan farq qiladigan xususiyatlaridan biri shuki, 
organik materiya seskanuvchandir, ya’ni tashqaridan bo’lgan ta’sirlarga seskanib javob beradi. 
Muhitning ta’siri bilan qo’zg’aladi. Masalan, bittagina hujayradan iborat bo’lgan amyoba tashqi 
ta’sirga javob berar ekan, shu ta’sirga qarab harakatlanadi yoki undan qochadi. 
Organik materiyaning bundan buyongi taraqqiyot bosqichlarida yangi xossa — 
sezuvchanlik, sezish xossasi paydo bo’ladi, ya’ni organizmga ta’sir etadigan narsalarning 
xossalarini aks ettiruvchi sezish qobiliyati paydo bo’lgan. Bu sezish xossasi nerv sistemasining 
kurtaklariga ega bo’lgan hayvonlar vujudga kelgan vaqtda, balki undan ham ilgariroq eng 
boshlang’ich shaklda paydo bo’lgan A.N.Leontev gipotezasiga ko’ra, sezuvchanlik «...genetik 
jihatdan olib qaraganda muhitning organizmni boshqa ta’sirlar bilan bog’lovchi, ya’ni 
organizmning muhitda orientirovka qilishga yordam beruvchi signallik vazifasini o’tovchi 
ta’sirlarga seskanuvchanlikdan boshqa narsa emas» A.N.Leontev seskanuvchanlikdan 
sezuvchanlikka o’tish boshqacha hayot tarixi bilan bog’liq deb ko’rsatadi va yuksak tashkil 
topgan hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi, sezgi a’zolari tarkib topadi, deb ko’rsatadi. 
Sezish qobiliyatining paydo bo’lishi psixika taraqqiyotidagi dastlabki davrdir. Keyinchalik 
hayvonlar nerv sistemasining taraqqiysiga va jumladan sezgi organlarining taraqqiysiga qarab, 
tashqaridan bo’ladigan ta’siri aks ettirish, sezish qobiliyati o’sib, tobora murakkablasha bordi.

---

Taraqqiyotning ancha yuqori bosqichlarida hayvonlarda sezgi organlari paydo bo’ladi, nerv 
sistemasining analiz qilish qobiliyati ham o’sadi. Biologik taraqqiyotning yuqori bosqichlarida 
hayvonlarning ba’zi turlarida sezgi organlari hayron qolarlik darajada takomillashadi. Masalan, 
burgutning ko’rish organi, itning hid bilish organlari va hokazo. 
Nerv sistemasi sezgi organlarining taraqqiyoti, shu bilan birga hayvonlar psixikasining 
taraqqiyotiga, hayvonlarning hayot kechirish tarziga, shu hayvonlarning qaerda, qanday 
yashashiga, qanday oziqlanishiga, qanday ovqat topishiga, kimga qarshi kurashishiga va shu 
kabilarga bog’liqdir. Masalan, parrandalar umrining ko’p qismini havoda, uchib yurib o’tkazadi. 
Bunday hayot kechirish bepoyon bo’shliqlarda adashmaslik zaruriyatini tug’diradi. Shuning 
uchun ham parrandalarning, ayniqsa, yirtqich va ko’chib yuradigan parrandalarning ko’ruv 
organi va ko’rib idrok qilish xususiyatlari ham taraqqiy qilgandir. Maymunlar asosan daraxtlarda 
hayot kechiradi. Shunga ko’ra, maymunlarning ko’z bilan chamalash, harakatlarni 
uyg’unlashtirish va chaqqon ushlab olish xususiyati, darrov vaziyatga qarab ish ko’rish qobiliyati 
paydo bo’lgan. Hayvonlar psixikasining taraqqiysida tevarak-atrofdagi tabiat xususiyatlari, o’sha 
turga kiradigan hayvonlarning birgalashib yashashi katta ahamiyatga ega-dir. Uy hayvonlari 
psixikasining shakllanishida odamzod muhiti katta rol o’ynaydi. Bir sharoitdan ikkinchi bir 
sharoitga ko’chib o’tgan hayvonlarning psixikasi ham bir qadar o’zgarishi mumkin